Iedere dag kennen wij waarde toe aan van alles en nog wat. Waardebepaling is een belangrijk concept in ons leven en bij het maken van dagelijkse keuzes. Bij nadere beschouwing blijkt waarde best een lastig concept. Het is echter wel een onderwerp waarover we als samenleving in gesprek moeten gaan. In dit korte artikel een aantal eerste bespiegelingen.
Het woord ‘waarde’ is verwant aan het woord ‘worden’, dat oorspronkelijk ‘wenden, draaien’ betekende. Etymologen veronderstellen een betekenisontwikkeling van ‘toegewend’ naar ‘passend, overeenkomstig’ naar ‘een passende waarde hebbend’. Zo plat als een dubbeltje geslagen is iets waard wat de gek er voor geeft. Het is natuurlijk allemaal veel ingewikkelder dan dat, maar het is wel heel belangrijk om te beseffen dat waarde nooit absoluut is. Er zit altijd het element van vergelijking in: twee zaken worden met elkaar vergeleken en hun relatieve waarde wordt bepaald. De waarde van wat dan ook is altijd de uitkomst van een menselijke handeling van waardering. Waarde bestaat niet zonder de mens.
In primitieve samenlevingen was niet alles te koop en ook niet alles persoonlijk bezit. In het moderne Westen is alles te koop en is bijna alles privébezit (onder andere dankzij de privatiseringsgolven van de jaren 1990). Om op dat eerste door te gaan: alles is een ‘commodity’ of handelswaar geworden. En alles is dus voor geld te koop. Er is een uitdrukking in het Engels die luidt: ‘everything is for sale if the price is right’. Dat betekent dat alles kan worden gekocht of verkocht als de koper en de verkoper het eens worden over de juiste prijs. Het impliceert dat alles een geldelijke waarde heeft en dat mensen bereid zijn alles te verkopen als de prijs maar goed is.
Waarschijnlijk begint bij iedereen wel iets te knagen bij de uitdrukking dat alles te koop is. Wat gebeurt er dan? Als we ‒ opnieuw een Engelse uitdrukking gebruikend ‒ ‘sell your mother’, dus iets verkopen dat ons heel dierbaar is, en waarvan iedereen kan zien dat het verkopen ervan onethisch is, dan is er dus ten diepste iets mis als alles in de wereld een handelswaar is geworden. En dat is helaas wel de situatie waar wij ons in bevinden.
Ook de etymologie van het woord ‘geld’ is interessant. Het is een afgeleide van het werkwoord ‘gelden’, wat het meest voorkomt in de vorm ‘vergelden’ en oorspronkelijk ‘vergoeden, betalen, compenseren’ betekent. We moeten daarbij in eerste instantie denken aan een context van geweld tussen mensen en het afkopen van wraak. Weergeld was de prijs van een mensenleven: de hoeveelheid waardevolle zaken die je moest betalen aan de naaste familie van iemand die je had gedood. Als je dat niet deed was het oog om oog, tand om tand: dan nam de familie wraak. Je betaalde dus om je eigen leven te behouden en moest de familie er vaak van overtuigen om het weergeld te accepteren en van wraakneming af te zien.
Ook het verouderde woord ‘gilde’ is verwant. Een gilde was een middeleeuwse beroepsvereniging (bijvoorbeeld het bakkersgilde, het kaarsemakersgilde etc.), maar deze verenigingen waren begonnen als offergemeenschappen, waar de christelijke kerk niet zo blij mee was: er zat een prechristelijk trekje in. En dat komt nog tot uiting in het woord gilde, dat verwijst naar het gezamenlijk betalen voor de rituele maaltijd die ze nuttigden.
Waarde wordt tegenwoordig uitgedrukt in geld, in de betekenis die wij kennen: euro’s, dollars of roebels. En dat leidt ook heel vaak tot gekke situaties. De meeste mensen moeten werken voor hun geld, waardoor hun levensenergie, gemeten in uren, wordt omgewisseld voor geld. Terwijl mensen dus waarde creëren door hun tijd, werkkracht, denkkracht en creativiteit om te zetten in dingen van waarde, zijn het niet mensen die het recht hebben om geld te creëren. Dat zijn de banken. De banken controleren dus op deze manier de levensenergie van mensen.
En wat te denken van de mismatch die soms wordt gevoeld door de waarde die wordt toegekend aan iets, uitgedrukt in geld, en de waarde die het voor de bezitter of schepper heeft? Neem het voorbeeld van een oud theepotje dat wordt meegenomen naar het TV-programma ‘Tussen Kunst en Kitsch’, waar experts de kunstobjecten en antiquiteiten van bezoekers taxeren. Dat theepotje blijkt slechts een paar tientjes waard te zijn. Maar voor de bezitters is het een kostbaar aandenken aan hun overleden moeder. Voor hen is het van onschatbare waarde. En toch zijn ze teleurgesteld als ze de taxatie van de expert horen. Net alsof hij de waarde van hun moeder moet uitdrukken.
Kortom, voor nu kunnen we concluderen dat er heel veel te filosoferen valt over waarde en geld. Dat lijkt misschien een exercitie voor filosofen of wetenschappers, maar de huidige tijd en staat van de samenleving nopen ons om samen dit onderwerp te onderzoeken. Om onze harten en geesten los te weken en op een nieuwe manier met elkaar te kunnen samenleven moeten we met zijn allen over waarde en geld en de plaats daarvan in ons leven nadenken. Dit was daartoe een kleine eerste aanzet en deze wordt vervolgd.
Een interessant onderwerp om vanuit diverse invalshoeken over na te denken en met elkaar te bespreken.
Houd ook de nieuwsbrief en de agenda in de gaten voor meer artikelen, de aankomende themabijeenkomst Waarde en nieuwe werkgroepen.