Toen de werkgroep Jild (Geld) - tegenwoordig Wearde - op 30 april 2022 van start ging, werd verkend wat de doelen van de groep waren. Naast de keuze om een zilveren munt uit te geven, werd een traject ingezet om bestaande uitwisselings- of ‘geld’-systemen te inventariseren en te beoordelen op geschiktheid voor gebruik binnen Frij Fryslân of de leerpunten er uit te destilleren. Iedereen zag dat de Euro - een Fiatsysteem - niet welzijnsbevorderend werkt en de voordelen van het aanjagen van de lokale economie werden ook door alle leden van de groep gezien.
"When everything is subject to money, then the scarcity of money makes everything scarce, including the basis of human life and happiness."
-- Charles Eisenstein
De groep liep al snel tegen vragen aan als ‘wat is eigenlijk de definitie van geld’ en ‘wat is waarde’ en ‘hoe wordt waarde gecreëerd’. Maar ook ‘hebben we geld eigenlijk wel nodig’ en ‘wat bieden de bekende beschikbare alternatieven of methodes eigenlijk en wat betekent dat voor Frij Fryslân?’ Diverse concepten werden besproken en nader onderzocht, waaronder ook welzijn, natuurwetten, schuld, asset based geld, fractioneel bankieren, groei, bezit en rendement, virtuele en reële economie.
Een bijkomende factor was het verschil tussen uitwisseling binnen de coöperatie en daarbuiten. De werkgroep zag al snel enerzijds de voordelen van binnen een besloten gemeenschap zelf kunnen bepalen wat waarde heeft. Anderzijds moet er nog steeds met de buitenwereld worden gehandeld. Daarmee blijven op dit moment Fiatsystemen als de Euro en Dollar noodzakelijk.
De definitie van geld is niet zo eenvoudig als je op het eerste gezicht wellicht zou denken. En eigenlijk is dat gek, want het is iets waar we tegenwoordig in ieder aspect van ons leven mee te maken hebben.
Iedereen die zich een beetje in geld verdiept loopt al snel tegen een aantal verschillende functies aan die geld vervult, waaronder die van ruilmiddel, vergelijkingseenheid, oppotmiddel en investeringsmiddel.
Maar dat beantwoordt nog steeds niet de fundamentele vraag wat geld nu eigenlijk is. De econoom Ludwig von Mises (1881–1973), definieerde geld zo: “geld is het meest aanvaarde ruilmiddel in een gemeenschap”. Deze definitie laat duidelijk zien dat geld, net als waarde, iets is dat door mensen wordt gecreëerd. Het bestaat niet buiten ons.
Geld bezit dus in feite een grote fluïditeit, zowel van zijn wezen als van zijn toepassingen. Al met al biedt dit genoeg ruimte voor experimenten met geld en onderzoeken wat wij toe willen passen. Daarom heeft de geldgroep de al bestaande alternatieve geld- en uitwisselingssystemen verkend.
Wörgl
Begin jaren dertig van de vorige eeuw - de crisisjaren - startte burgemeester Michael Unterguggenberger van het Oostenrijkse dorp Wörgl een experiment met lokaal geld. Het idee was dat geld niet of nauwelijks nog een oppotmiddel moest zijn, maar een ruilmiddel. Geld moest dus in omloop blijven en zo snel mogelijk circuleren. Om dit te stimuleren bedacht Unterguggenberger een slim plan. Hij stalde de Schillingen die de gemeente bezat op de bank en gaf in plaats daarvan bonnen uit, Freigeld genaamd. De bonnen konden indien gewenst bij de plaatselijke bank weer ingewisseld worden tegen Schillingen, maar met een verlies van 5% van de waarde. Bovendien verminderde het Freigeld telkens een beetje in waarde, volgens een vast patroon. Op de bonnen moest elke eerste dag van een nieuwe maand namelijk een zegeltje geplakt worden, dat bij de plaatselijke Raiffeisenbank gekocht moest worden voor 1% van de waarde van de bon. Zo werden mensen gestimuleerd om het Freigeld zo snel mogelijk uit te geven.
Dit experiment bleek een succes. De werkloosheid daalde en de koopkracht steeg. Dit was zo opmerkelijk dat de internationale pers erover begon te schrijven. Men sprak van “Het wonder van Wörgl”. Jan van Arkel wijst er in zijn boek De koop lokaal booster op dat een belangrijke succesfactor het gemeenschapsgevoel van de mensen in Wörgl was. Men wilde het initiatief gezamenlijk laten slagen.
Toen zo’n 200 gemeenten het plan wilden overnemen, werd de Centrale Bank van Oostenrijk nerveus. Ze waren bang hun monopolie op het drukken van geld te verliezen. Het initiatief werd onwettig verklaard en het werd verboden het op andere plekken op te starten. Op 15 september 1933 stopte daardoor het Freigeld. Vreemd genoeg startte een jaar later- in 1934 - in Zwitserland een vergelijkbaar experiment, de WIR. De WIR bestaat nog steeds, is succesvol en tegenwoordig digitaal.
Als we de kenmerken van het Freigeld van Wörgl op een rijtje zetten, herkennen we veel dat in latere alternatieve munten opnieuw is toegepast. Ten eerste werd de reguliere munt geparkeerd. In het geval van Wörgl letterlijk: voor elke bon Freigeld lag een Schilling in de lokale bank klaar. Verder werd het omwisselen naar de reguliere munt ontmoedigd door er 5% minder voor terug te geven, terwijl het Freigeld in circulatie gewoon 1 Schilling waard was. Ten derde werd het circuleren gestimuleerd door het Freigeld telkens een beetje minder waard te laten worden door de zegels die er elke maand op geplakt moesten worden.
Berkshares, Bristol Pound, Eusko en Sardex
Sinds de vroege jaren 2000 zijn er in diverse plekken in de VS en Europa nieuwe varianten van lokaal geld ontstaan. Bekend en succesvol zijn de Berkshares in Berkshire county (VS, 2006), de Bristol Pound in Bristol (VK, 2012), de Eusko in Frans Baskenland (2013) en de Sardex in Sardinië (2009). Veel van deze complementaire valuta zijn ontstaan na de financiële crisis van 2009.
Meestal kan de lokale munt voor 95% van de prijs worden ingekocht, en soms ook weer daarvoor verkocht. De overstap naar een digitale variant is soms lastig. De Bristol Pound die alleen als cash bestond is vanwege de toename van pinbetalingen per september 2021 gestopt.
Complementair geld in Nederland
In Nederland zijn op dit moment diverse regionale of lokale valuta actief, zoals het Arnhems Hert, de Brabantse Parel, de Dam (Rotterdam), de Fryske Euro, het Heerlens Heitje, de Zeister Knoop en de Westlandse Watermunt. Veel van de Nederlandse lokale of complementaire munten zijn gebaseerd op het gedachtegoed van de Social Trade Organisation of STRO, opgericht door Henk van Arkel. STRO heeft de software Cyclos gebouwd, waar veel van deze complementaire munten op draaien.
De meeste complementaire munten bestaan dan ook alleen digitaal, met uitzondering van de Watermunt, die juist als papiergeld is begonnen en de Florijn.
Florijn
De Florijn heeft dezelfde verbondenheid met de euro als de meeste complementaire valuta. Maar de Florijn is een munt voor heel Nederland. Eén doel van dit initiatief is duidelijk niet enkel een complementaire munt te zijn, maar ook een back-up voor als de euro ‘valt’.
Een andere doelstelling van de Florijn is om bedrijven renteloos krediet te bieden en op die manier de behoefte van bedrijven aan geld te bevredigen en daarmee de economie te helpen. De gedachte achter het renteloos krediet van de Florijn is dat rente een schuld creëert die nooit kan worden terugbetaald. Omdat alle fiatgeld wordt gecreëerd als lening, kan er derhalve nooit voldoende geld zijn om alle schulden af te betalen.
URA
De URA is een Nederlands initiatief met de ambitie een wereldwijde munt en bank te worden. Gefaseerd wil de URA los komen van de euro, om uit te komen bij de basis: een uur arbeid. Het fundament voor dit waarderingssysteem heeft men vastgelegd in 12 artikelen in De Verklaring van Vrede. Het begint bij het inwisselen van euro’s. Alle ingelegde euro’s worden geïnvesteerd in grondstoffen, ondernemingen, biologische voedingsmiddelen, natuurkracht, vastgoed, zuiver water en mensen. Rente is uit den boze in dit systeem. Eerder dit jaar zijn de Florijn en de URA een samenwerking aangegaan.
LETS
Een ander initiatief dat gebaseerd is op de uren die mensen in de economie stoppen heet LETS (Local Exchange Trading Systems). Het gaat hier om lokale ruilkringen met ongeveer 50-150 deelnemers die goederen en diensten met elkaar uitwisselen en dat bijhouden in de vorm van kredietpunten. Zo kan iemand een ander knippen en zo LETS opbouwen. Deze kunnen dan weer besteed worden bij een timmerman, die een paar uur bij de kapper komt klussen en zo LETS genereert. De kapper betaalt de timmerman in LETS. Op verschillende plekken hebben deze eenheden namen gekregen, zoals Noppes in Amsterdam, Sterren in Utrecht en Tuinen in Leeuwarden. Het hoogtepunt van deze beweging lag in de jaren 90. De LETS zijn tegenwoordig niet meer zo populair omdat na een paar jaar de actieve mensen meestal met een stuwdam aan LETS zitten, die zij niet kwijt kunnen. Dit gegeven was één van de inzichten die leidde tot het besef dat het bouwen van een gemeenschap vooraf moet gaan aan het bouwen van een lokale munt. Die route hebben we voor Frij Fryslân dus ingezet.
One Coin per Hour (1CoinH)
Het laatste initiatief dat op de radar van de geldgroep kwam en daar intensief besproken is, heet 1CoinH of één munt per uur. Het idee achter deze munt is dat geldcreatie een mensenrecht is, omdat geld gebaseerd is op menselijke levensenergie. Ondertussen was het besef ook via andere denkroutes al bij de geldgroep ingedaald dat uiteindelijk alleen een mens waarde kan creëren. Deze gedachtegang sloot dus heel mooi aan.
De bedenkers maken bovendien onderscheid tussen ethisch geld en onethisch geld. Alle fiatgeld is onethisch, zeggen zij, door de manier waarop het gecreëerd wordt en door de manier waarop het wordt uitgegeven. Deelnemers aan de digitale 1CoinH maken een identiteit aan, die wordt geverifieerd door andere deelnemers. Vervolgens krijgt iedere deelnemer één munt per uur in zijn wallet. De munten zijn bedoeld om uitgegeven te worden, dus ze devalueren 40% per jaar. Dit initiatief zou in 2023 van start gaan maar ondervindt momenteel opstartproblemen.
De geldgroep heeft tijdens de waardevolle ontdekkingstocht langs diverse alternatieve geldsystemen een aantal dingen geleerd. Het bouwen van een mienskip is absoluut de eerste noodzakelijke stap. Daarmee zijn wij volop bezig in de hele coöperatie. Binnen deze gemeenschap kun je dan met elkaar afspreken wat waarde heeft. De werkgroep kwam er ook achter dat ethisch handelen en handelen volgens de natuurwetten en onze kernwaarden echte waarde oplevert. Dat was het tweede inzicht.
Ten derde kwam het besef dat zodra mensen gaan berekenen, zij uit verbinding gaan, en het besef van overvloed wordt geremd (zie ook het artikel Nadenken over waarde 2). Als mensen elkaar onderling vrijelijk geven ontstaat er overvloed. De werkgroep kwam er achter dat er een verband is tussen berekenen en schaarste. Daar openbaarde zich een probleem met betrekking tot geld, want geld houdt rekenen in. Idealiter is geld of een ruilmiddel dus niet nodig in een gemeenschap. Met vertrouwen en het besef dat alles één is, is dit immers overbodig.
Dit leidde tot een plan voor de eerste fase van nieuwe manieren van uitwisselen binnen ons eigen waarderingssysteem: Wurdearring, waarmee we beginnen met geven aan elkaar. Hiermee zetten we nu samen de meest effectieve stappen naar meer autonomie in ons leven.
Een tweede fase kan zijn dat Wurdearring wordt doorontwikkeld naar een systeem waarbinnen wel gerekend wordt. Met een digitale Friling bijvoorbeeld. Of dit verstandig en wenselijk is zullen we de komende tijd met elkaar onderzoeken.
Deze digitale Friling moet overigens niet verward worden met onze zilveren Friling, die in de eerste instantie een vrijheidsstatement is en bedoeld is als opslag van waarde (zie ook de uitzending over de Friling en de Florijn bij Blue Tiger.
In Frij Fryslân gaan we voor een nieuwe samenleving. Eén die qua uitgangspunten vaak ‘de wereld op zijn kop’ zet, zodat de dingen weer worden zoals ze horen te zijn. Ook als het gaat om geld kunnen we de wereld omdraaien, zodat de keten Geld -> Waarde (-> Geld) omgebogen wordt naar Waarde -> Geld (-> Waarde). Met andere woorden: het besef dat waarde primair is en geld een manier is om waarde uit te drukken.
Op 27 november 2023 vertellen we meer over Wurdearring en gaan we het zelfs ervaren. Doe je ook mee? Bekijk hier het programma >