In Frij Fryslân bouwen we aan een menselijke samenleving. We kiezen voor het natuurlijke in plaats van het synthetische, en geloven in zeggenschap voor iedereen. Al een tijdlang staat het thema landbouw en voedsel in de schijnwerpers, en dat is niet voor niets. Onze voedselzekerheid staat onder druk. Wat is er aan de hand en wat kunnen we er aan doen? In deel 1 van een serie artikelen kijken we eerst naar de wereldwijde ontwikkelingen. De rode draad is globalisering, grootschaligheid en macht.
Veel van wat hieronder wordt beschreven is al in meerdere of mindere mate bekend bij leden en nieuwsbrieflezers van Frij Fryslân. Toch willen we dingen even op een rijtje zetten en een aantal bronnen erbij vermelden, zodat wie dat wil, zich meer kan verdiepen in een bepaald dossier.
Na de Tweede Wereldoorlog was het sentiment: nooit meer honger. Amerika hielp Europa er economisch weer bovenop via de zogenaamde Marshallhulp. Dat weten we uit de geschiedenisboeken. Maar wat weinigen zullen weten is dat die Marshallhulp werd gebruikt om de Europese eenwording af te dwingen, en om de industrialisering van de landbouw te stimuleren. Er moest genoeg voedsel worden verbouwd. De mechanisering van de landbouw kwam op gang.
Er vond ruilverkaveling plaats om efficiënter te kunnen verbouwen op grotere percelen waar de nieuwe trekker beter overheen kon rijden. Er zijn in de jaren ’60 en ’70 kilometers haagjes, slootjes en walletjes verdwenen. Luchtfoto’s van landschappen voor en na de ruilverkaveling laten zien hoe het landschap is veranderd. Er is zelfs een woord voor bedacht: landschapspijn.
De boerenknechten verdwenen en de boer ging zelf op zijn trekker zitten. Boerderijen werden geïsoleerde eenheden: de verbinding met de rest van de samenleving werd kleiner.
Industrialisering van de landbouw betekende intensivering en schaalvergroting. Kleinschalige boerderijen verdwenen. Het aantal boerenbedrijven is de afgelopen decennia enorm afgenomen. Het moest groter, maar ook beter. Er werd onderzoek gedaan en gesleuteld aan gewassen en zaden om de opbrengst zo groot mogelijk te krijgen.
En laten we de kunstmest bij dit alles niet vergeten. Een van de vele gevolgen van deze ontwikkelingen is een verarming van de bodem geweest. Intensieve industriële landbouw is over het algemeen niet goed voor de grond.
Dat sleutelen aan zaden heeft de laatste jaren een voorlopig hoogtepunt gevonden. Vroeger werden zaden veredeld door kruising en andere kunstgrepen, maar tegenwoordig gaat dat ook via genetische modificatie (GMO). Op de eigenschappen van die nieuwe versies van dergelijke zaden rusten patenten. Boeren worden gedwongen om deze zaden elk jaar te kopen, want ze zijn zo gemaakt dat de planten die er uit komen zelf geen zaden meer dragen. En de bestrijdingsmiddelen die ze nodig hebben kunnen de boeren bij dezelfde multinational afnemen. De concentratie van de macht op dit gebied heeft zich toegespitst op een handjevol giga bedrijven die niet alleen de patenten op de zaden in handen hebben, maar ook de chemische bestrijdingsmiddelen.
En als de boeren eenmaal hun gewassen (of hun zuivel en vlees) geproduceerd hebben, dan moeten ze het natuurlijk verkopen, het liefst tegen een goede prijs. De supermarkten dicteren deze markt echter bijna volledig. Zijn bepalen de prijs, de boer moet slikken of stikken. En alles moet precies aan de eisen voldoen die de supermarkten stellen. Zijn de wortels net te klein of te krom, dan kan de boer ze weggooien. En ook bij de supermarkten heeft de schaalvergroting toegeslagen. Ook hier gaat het om steeds grotere en steeds minder concerns die alle macht in handen hebben. De boer kan dus niet naar een concurrent, want die opereert op dezelfde wijze.
Het coöperatieve model dat we in Frij Fryslân aan het toepassen en verder aan het ontwikkelen zijn, is het tegengif voor de hierboven geschetste ontwikkelingen. Al lijken de machten overweldigend, de enige remedie is dat mensen weer mede-eigenaar worden en zeggenschap krijgen over zaken.
We hebben het nog niet eens gehad over speculatie op de voedselmarkt, die de prijzen opdrijft. We moeten zorgen dat gezond en betaalbaar voedsel voor iedereen toegankelijk wordt, en schaalverkleining en mede-eigenaarschap en medezeggenschap zijn de richtingen waarin we de oplossing moeten zoeken.
Nooit meer honger en natuurinclusief
Een proefschrift door Ronald Plantinga over de productiviteitsgroei en duurzaamheid in de Friese zuivelsector vanaf de Tweede Wereldoorlog.
https://pure.rug.nl/ws/portalfiles/portal/178289969/Complete_thesis.pdf
Genetische manipulatie van zaden (in Europa)
Wie kent haar niet… Vandana Shiva gaat al jaren de strijd aan tegen machtsblokken rondom zaden door mensen te informeren over wat er in de landbouw mondiaal aan de hand is. De Andere krant bracht een artikel uit waarin ze vertelt over genetische modificatie van zaden in Europa.
https://deanderekrant.nl/nieuws/vandana-shiva-roept-op-tot-verzet-tegen-eu-plan-genetische-zadenmodificatie-bedreigt-de-aarde-2024-07-02
Er is een film uitgebracht over Vandana Shiva, “The Seeds of Vandana Shiva”. Deze laat zien hoe ze ertoe kwam om strijd te leveren tegen de internationale landbouwmultinationals. Daarnaast toont het twee visies op het voeden van de wereld. Bij de eerste ligt eigenaarschap en macht bij multinationals. De chemie-afhankelijke monocultuur is een middel voor winst en groei. De andere visie, ‘Earth Democracy', heeft ecologie, biodiversiteit, duurzaamheid en gemeenschap hoog in het vaandel.
https://vandanashivamovie.com
De macht van de supermarkten in ons voedselsysteem
Dit is een samenvatting van een groter onderzoek dat Zembla heeft uitgevoerd naar de macht van supermarkten. Verschillende perspectieven - van de supermarkten, boeren en politiek - komen hierin aan bod.
https://www.youtube.com/watch?v=nHAh5Hl2NGM&t=483s
The Monsanto Method
Een aflevering van Zembla uit 2015 die de ontwikkelingen op het gebied van veredeling beschrijft. Nederlandse bedrijven worden steeds meer opgeslokt door enkele grote multinationals. Deze patenteren eigenschappen op gewassen en krijgen hierdoor zeggenschap over een gewas.
https://www.youtube.com/watch?v=C3Y3G28r7Y4
Nederlandse boeren en vissers: ondermijning van eigendomsrecht en de voedselvoorziening
Onderzoek van Elze van Hamelen in opdracht van Solari Report. Je moet er even voor gaan zitten, maar het is een aanrader om dit onderzoek door te nemen. Dan ben je echt op de hoogte van het grotere spel. Er wordt o.a. ingegaan op de geschiedenis van de industriële landbouw en de opkomst van de mondiale ‘agribusiness’ met alle gevolgen van dien. Elze heeft het onderzoek in samenwerking met De Andere Krant gepubliceerd op koers2030.nl.
https://koers2030.nl
Rechtstreekse link naar het onderzoek (pdf) hier
De mondiale zaadindustrie
Onderzoek naar veranderende mondiale markt voor zaden door Amos Strömberg, Lund University en Phil Howard, Michigan State University
https://philhoward.net/2023/01/04/seed-digital/