De útdrukking “ tiid is jild ” is yn de 18e iuw ûntstien en betsjutte doe: besykje jo wurk sa gau as mooglik ôf te krijen, want dan fertsjinje jo mear jild. Mear yn it algemien wurdt tsjintwurdich tiid útdrukt yn jild. Krekt as we tiid lineêr ôfmjitte, binne we wend dat we per oere in bepaalde hoemannichte jild krije foar wurk dat we leverje. Oer de negative effekten fan dy lykskeakeling giet dit artikel.

Yn it foarste plak makket it oerlean ús by útstek ta 'leanslaaf'. Wa 't net finansjeel frij is, moat wurkje foar syn jild en moat syn libbensenerzjy, útdrukt yn ienheden fan tiid, omsette yn jild ‒ lean. De effekten binne hast allegear negatyf. It docht ús kreativiteit dea. As de oeren telle sille, dan sille minsken dy 't in fêst lean hawwe (lykas amtners) har oeren folje. Se krije ommers yn de oere betelle en yn de kategory ' bullshit job ' makket it eins net mear út wat je dogge: je folje je je tiid. Oarsom hawwe ZZP-ers dy 't mei in oertaryf wurkje faak de oanstriid om foar in projekt dat se oannimme minder oeren te offrearjen as se eins meitsje moatte om de put te klearjen út eangst harsels út 'e merk te priizgjen.

In oar effekt fan wurkjen foar in oerelean is dat dejinge dy 't it wurk leveret neat krijt fan 'e mearwearde dy 't generearre wurdt. Stel dat in kompjûterprogrammeur wat slims yninoar knutselet wêrtroch 't it bedriuw dêr ’t hy / sy foar wurket in enoarme effisjinsje meitsje kin. De winst dêrfan giet nei it bedriuw, en komt net terjochte by de programmeur.

Sûnt wannear is tiid jild?

Wannear binne wy as minsken begûn mei tiid yn jild om te setten? Wannear is it oerelean ûntstien? It ferskynsel arbeidslean bestiet al hiel lang: minsken leverje in bepaalde ynspanning en krije dêr jild foar yn ruil. Dat is ek de etymology fan it wurd lean: it betsjut oarspronklik ‘fergoeding’. Fan de achttjinde iuw ôf, doe 't de Industriële Revolúsje plakfûn en it wrâldbyld mear en mear meganisearre rekke, waard tiid in lineêr konsept, yn stee fan it syklyske dat it dêrfoar wie (mei seizoenen dy 't komme en giene). Tiid waard hjirtroch like kwantifisearber as jild, en tiid en jild waarden yn elkoar útdrukt. Tiid koe bestege wurde, sparre en fertsjinne.

Tiid is ûnskatber 

Op de keper beskôge giet der fan alles mis as we tiid yn jild útdrukke. Yn it foarste plak is tiid binnen in minskelibben in folle beheindere helpboarne as jild. Ek al kinne wy ús libbensjierren rekke troch sûn te libjen, in minskelibben is einich. Jild is dat net. Der is in ûneinich soad jild beskikber (sa 't de saken der no foarsteane). Wêrom soene wy ús kostbere tiid omsette yn jild? It is in effektive wize om ús libbensenerzjy fuortlekke te litten.

Yn it twadde plak is tiid like weardeleas as dat it ûnskatber is, nammentlik it is eins net yn jild út te drukken omdat tiid ûngrypber is en net sa lineêr as de klok ús leauwe lit. As ien yn 'e flowtastân is, kin er / sy in taak tsien kear sa fluch en sa goed folbringe as wannear 't er yn in gewoane bewustwêzenstastân is. Tiid kin foarbyfleane of foarbykrûpe. Tiid is gjin lineêre ienheid, al liket it wol sa te wêzen. 

Koartsein: troch tiid yn jild út te drukken dogge wy ússels as minsken op ûntelbere wizen te koart. Wy binne folle mear wurdich as dat.

In soad minsken binne it stuit dwaande mei tariedingen foar it nije tún - en groeiseizoen. Minsken dogge dat thús as se romte en mooglikheden foar in eigen grientetún hawwe, mar ek binnen grutter ferbân yn Frij Fryslân. It bewurkjen fan eigen grûn foar iten is wichtich.

Yn oktober wie der in temajûn om Lânbou & Iten hinne. De jûn waard goed besocht en it wie dúdlik dat ferskate besikers al aktyf wiene yn bygelyks harren eigen tún. Ek wie dúdlik dat der in soad kennis oanwêzich wie en dat minsken graach útwikselje woene. Op 29 jannewaris jouwe wy hjir in ferfolch oan troch wer byinoar te kommen, ynformaasje út te wikseljen en moestunen op te starten. Fierder fynt der ek in frage-oerke plak mei Siemen Banga, dy 't dyn fragen oer piramiden beäntwurdzje kin.

Wolst helpe?

Hasto ek ynformaasje en wolst as 'fraachbaak' foar in bepaald ûnderwerp oanwêzich wêze op dizze jûn? Nim dan kontakt mei ús op fia e-mail om te oerlizzen.

Plenêr program 17:00 - 22:30,  Ljouwert

Njonken de aktiviteiten binnen it tema Lânbou & Iten fine oare trochgeande aktiviteiten plak op de jûn, wêrûnder Aiki training, de yntroduksjetraining foar leden, gearkomste BewustGezondZijn en Mantra sjongen. De measte fan dizze aktiviteiten binne foar leden. Ynformearje nei de mooglikheden ast oanslute wolst.

Oanmelde

Do kinst dy oanmelde foar dizze ynrin troch in mail te stjoeren oan info@frij.frl. Wolst mei-ite? Jou dat dan oan yn dyn e-mail. It iten is om 18:30 klear. 

De wurkgroep, dy 't fan april oant en mei augustus 2023 twawykliks gearkaam, wie in trochstart fan in eardere wurkgroep mei deselde namme. Fan dizze wurkgroep binne de befiningen fêstlein yn dit artikel:

https://frij.frl/frl/artikel/naar-een-alternatieve-financiering-van-gezondheid

De ynsichten út dat artikel foarmen it ôfreispunt fan 'e nije wurkgroep. Der binne yn de pear moannen dat de wurkgroep gearkaam djipgeande en somtiden drege diskusjes fierd. It wie dúdlik dat elkenien tige belutsen wie, en dat it hjoeddeistige systeem fan finansiering fan sûnens in tal fûnemintele tekoartkommings sjen lit. Mar hoe moat it dan wol? It ferge fan de wurkgroep in soad ynspanning om nei boppen te heljen wat de problemen wiene en hoe 't wy dy as lytse mienskip adressearje kinne soene. It is sa ’n grut probleem en de sûnenssoarch en it fersekeringwêzen binne sokke grutte masineryen, wat kinst dêr as lytse mienskip tsjinoer sette sûnder dysels te fertillen?

Utgongspunten

Al frij gau slagge it in oantal útgongspunten te formulearjen. Sûnenssoarch, of better: sûnens moat foar elkenien beskikber wêze. Fierder woene wy it tema sûnens benaderje út betrouwen yn stee fan eangst. Syktefersekeringen binne basearre op it idee dat immen siik wurde kin, en dêr moat foar fersekere wurde ‒ eangst dus. Ut op syn minst twa fan ús kearnwearden ‒ ynteger en autonoom ‒ folget dat minsken sels ferantwurdlik binne foar har sûnens en dy ferantwurdlikheid ek nimme moatte. Dy hâlding feroaret al in soad yn minsken ferlike mei it besteande systeem, dêr 't minsken yn de rol fan slachtoffer en pasjint drukt wurde.

Wy kamen ta it ynsjoch dat as wy ynsette op holistyske sûnenssoarch, wy dêrmei nei skatting 80% fan de klachten of helpfragen ûnderfange kinne soene. Dy holistyske sûnenssoarch is boppedat folle better te regeljen (want gjin yngewikkelde regeljouwing ), berikber en skaalber foar in organisaasje as ús koöperaasje. In bykommend foardiel is ek dat je hjirmei de stap sette kinne nei previntive soarch: soargje dat minsken sûn binne en bliuwe yn stee fan reparearje as se siik binne. 

Fyzje op sûnens 

It neitinken oer sûnens en finansiering derfan yn dizze wurkgroep late sa ek ta in fyzje en missy op sûnens, dy 't dêrnei ôfstimd waard mei it basisteam fan de mienskip sûnens.
It basisteam lei him efter dizze fyzje en misse, en dy waarden dêrnei publisearre op de temaside Gezondheid op de webside fan Frij Fryslân:

Sûnens is de fearkrêft fan minsken om mei de fysike, emosjonele en sosjale libbensútdagings om te gean. Yn Frij Fryslân nimt elk sels de ferantwurdlikheid foar de eigen sûnens. Sûn wêze stelt ús by steat út autonomy wei, eigen krêft en eigen ferantwurdlikheid wei yn balâns (sûn, fitaal en gelokkich) lang te libjen op fysyk, mentaal, energetysk, emosjoneel en spiritueel gebiet. Sûn wêze stelt ús ek by steat om ús op yntegere en autonome wize te ferbinen mei ús meiminske. Yn Frij Fryslân fertrouwe wy op it selshieljende fermogen fan de minske. https://frij.frl/frl/thema/gezondheid

Strategy

Doe ’t de útgongspunten en de missy en fisy formulearre wiene, folgen dêr in strategy en stappeplan út. De fraach dy 't him no oantsjinne wie: hoe kinne wy binnen Frij Fryslân holistyske sûnenssoarch en foarljochting op dit mêd mobilisearje en ynsette, sadat dy foar elkenien binnen de koöperaasje beskikber is? De strategy seach der sa út: 

• De fokus leit primêr op 'e holistyske sûnens en soarch, omdat wy dêrmei nei skatting 80% fan alle sûnensklachten ûnderfange kinne.
• Wy kinne hjirmei ek de stap meitsje nei previntive soarch.
• Troch dizze fokus bliuwe we ek fuort by yngewikkelde regeljouwing fan it reguliere soarchsysteem, wêrtroch 't we gau bouwe kinne.
• Wy sette yn op it beskikber meitsjen fan ynformaasje en edukaasje.

De súksesfaktoaren dêrby binne: 

• Suvere yntinsje.
• Ferskowing nei eigen ferantwurdlikens en fokus op sûne leefstylkarren.
• In tûk en maklik útwikselingssysteem.
• Minsken kenne inoar en helpe inoar.

Wurdearring

No is der binnen Frij Fryslân ek de jildgroep ‒ tsjintwurdich de weardegroep ‒ aktyf, dy 't al langer sitten hie te prakkesearjen oer wearde en útwikseling. Dy groep wie kommen ta in oanpak om bedriuwen oanslute te litten by de koöperaasje en dy dan te freegjen in donaasje oan de koöperaasje te dwaan dy 't yn earste ynstânsje frij ôfnommen wurde koe troch de (aspirant)leden fan de koöperaasje. Dat wie bedoeld as in eksperimintele, opstartende faze foar in yntern útwikselingssysteem, mei de namme Wurdearring. Om bedriuwen te benaderjen wie ek in aparte bedriuwegroep oprjochte. Op dit inisjatyf koe de wurkgroep Alternative Finansiering naadleas oanslute. Sterker noch, sûnens waard yn de ôfrûne moannen al gau in spearpunt yn dizze eksperimintele faze fan Wurdearring.

Stappeplan 

No koe de wurkgroep Alternative Finansiering dus komme ta in stappeplan: 

• We begjinne lyts.
• We geane aktyf op syk nei holistyske sûnensprofessionals (sûnensprofessionals) dy 't we freegje oan te sluten by de koöperaasje Frij Fryslân.
• We freegje dizze sûnensprofessionals as aspirant-lid fan Frij Fryslân in “ wearde ” yn te lizzen, tink oan in konsult per wike of ien foar ien yn de moanne beskikber.
• De bedriuwen / soarchûndernimmers profitearje mei op ferskate wizen.
• It eksperimint fan donaasjes troch sûnensprofesjonals duorret fan desimber 2023 oant juny 2024.

Der waarden in soad sûnensprofesjonals benadere, en op de ynrinmoandagen fan 10 july, 16 oktober en 11 desimber 2023 waarden der gearkomsten hâlden foar sûnensprofesjonals dy 't ynteresse hiene om mei te dwaan oan it eksperimint en harren oan te sluten. De wurkgroep Alternative Finansiering koe no (yn alle gefallen foarearst) ûntbûn wurde: it wurk waard yn de nije faze oppakt troch it basisteam Gezondheid en in nije wurkgroep: Sûnens Foar Elkenien. Dizze wurkgroep begeliedt dit proses: sy ûnderhâlde de kontakten mei de sûnensprofessionals en soargje yn gearwurking mei it fasilitêre team dat it oanbod ferspraat wurdt binnen de mienskip. 

Op 27 novimber en 12 desimber 2023 fûnen der startersgearkomsten plak foar de oansletten sûnensprofesjonals: dat binne der no, desimber 2023, sa 'n 15 (en der komme no gau mear by). Ek is no fia it ynterne telegramkanaal / platfoarm fan Frij Fryslân it oanbod op dit stuit fan konsulten ensfh. yn de mienskip publisearre. De earste konsulten binne ek al ôfnaam. It eksperimint is no echt begûn!

In folgjende faze yn 2024 

Yn in letter stadium wurdt it útwikselingssysteem Wurdearring yntrodusearre. Dêrby kinne minsken troch harren ynspanning binnen Frij Fryslân digitale Frilings (ienheden) winne, dy 't sy dan besteegje kinne by oansletten bedriuwen. Op dizze wize krije de sûnensprofessionals Frilings yn ruil foar harren konsulten. Om dizze faze te ferwêzentlikjen moat der noch in hiel soad neitocht en ûntwikkele wurde. 

Bist (aspirant)lid fan de koöperaasje? Dan silst de kommende moannen ferskate saken oer dit ûnderwerp foarby kommen sjen yn de ynterne kommunikaasjekanalen. Kinst op ferskate wizen meitinke en meidwaan.

It programma befettet ferskate ûnderdielen. Je kinne oan ien of mear ûnderdielen meidwaan. Op ‘e jûn binne der ek minsken fan it basisteam Sûnens beskikber om mei yn ’e kunde te kommen en foar al dyn fragen

Plenêr Program 16:30 - 22:30, Ljouwert 

Fjierdere programma-ûnderdielen

Oanmelde

Kinst dy oanmelde foar dizze ynrin troch in e-mail te stjoeren nei info@frij.frl. Wolst mei-ite? Jou dat dan oan yn dyn e-mail. It iten wurdt om 18.30 oere servearre. Wolst dy oanmelde foar de reanimaasjeworkshop? Folje dan ek dit formulier yn.

Relatearre artikels:

• Alternative Finansiering Sûnens II
• Undersyk holistysk soarchmodel
• Utnûging ûndernimmers yn de sûnenssoarch

Holistysk soarchmodel 

Yn dy nije maatskippij sjogge wy in holistysk soarchmodel ûntstean, wêryn 't wy de ferskowing meitsje nei eigen ferantwurdlikheid en fokus op sûne leefstylkarren. Stipe troch in team fan soarchprofessionals en fakeksperts. 

Yn 'e nije maatskippij kenne wy inoar, binne wy der foar inoar en helpe wy inoar.

Projekt en team 

Wy begjinne lyts op basis fan donaasjes fan oansletten soarchprofessionals yn de foarm fan konsulten, sesjes, ensfh. foar (aspirant-)leden. Nei it eksperimint, dat einiget op 1 juny 2024, sil der in folgjende faze oanbrekke wêrby 't der mear oanbean wurde sil fanút de soarchprofessionals. Underwilens ûntwikkelje, leare en groeie wy mei-inoar en sille wy mei-inoar en mei nije soarchprofessionals ferbine. 

It projektteam Sûnens Foar Elkenien begeliedt it eksperimint en bliuwt yn kontakt mei de sûnens soarchprofessionals. Binne der fragen of opmerkingen oer it eksperimint, stjoer dan in e-mail nei gezondheidssessies@frij.frl.

Dizze beweging kinne wy allinnich mar mei-inoar yn gong sette en útbouwe, want wy binne sels ûnderdiel fan de oplossing.

"When everything is subject to money, then the scarcity of money makes everything scarce, including the basis of human life and happiness." 
-- Charles Eisenstein

De groep rûn al gau tsjin fragen oan as ’wat is eins de definysje fan jild’ en ‘wat is wearde’ en ’hoe wurdt wearde kreëarre’. Mar ek ’hawwe wy jild eins wol nedich?’ en ’wat biede de bekende beskikbere alternativen of metoaden eins en wat betsjut dat foar Frij Fryslân?’ Ferskate konsepten waarden besprutsen en neier ûndersocht, wêrûnder ek wolwêzen, natuerwetten, skuld, asset based jild, fraksjoneel bankieren, groei, besit en rendemint, firtuele en reële ekonomy.

In bykommende faktor wie it ferskil tusken útwikseling binnen de koöperaasje en dêrbûten. De wurkgroep seach al gau oan ’e iene kant de foardielen fan it binnen in besletten mienskip sels bepale kinnen wat wearde hat. Oan’e oare kant moat der noch altyd mei de bûtenwrâld hannele wurde. Dêrmei bliuwe op dit stuit fiatsystemen as de Euro en Dollar needsaaklik.

Wat is jild?

De definysje fan jild is net sa ienfâldich as men op it earste each faaks tinke soe. En eins is dat gek, want we hawwe tsjintwurdich yn elk aspekt fan ús libben mei jild te krijen. Elkenien dy’t him in bytsje yn jild ferdjippet rint al gau tsjin ferskate funksjes oan dy jild ferfollet, wêrûnder dy fan ruilmiddel, ferlikingseenheid, oppotmiddel en ynvestearringsmiddel. Mar dat beäntwurdet noch hieltyd net de fûnemintele fraach wat jild no eins is. De ekonoom Ludwig von Mises (1881 - 1973), definiearre jild sa: “jild is it meast akseptearre ruilmiddel yn in mienskip”. Dizze definysje lit dúdlik sjen dat jild, krekt as wearde, eat is dat troch minsken kreëarre wurdt. It bestiet net bûten ús.

Jild hat dus feitlik in grutte fluïditeit, sawol fan syn wêzen as fan syn tapassingen. Al mei al biedt dat genôch romte foar eksperiminten mei jild en it ûndersykjen wat wy ta passe wolle. Dêrom hat de jildgroep de al besteande alternative jild - en útwikselingssystemen ferkend.

In ferkenning fan alternative jild - en útwikselingssystemen

Wörgl
Begjin jierren tritich fan de foarige iuw - de krisisjierren - starte boargemaster Michael Unterguggenberger fan it Eastenrykske doarp Wörgl in eksperimint mei lokaal jild. It idee wie dat jild net of amper noch in oppotmiddel wêze moast, mar in ruilmiddel. Jild moast dus yn omloop bliuwe en sa gau mooglik sirkulearje. Om dit te stimulearjen betocht Unterguggenberger in tûk plan. Hy stalde de Skillingen dy’t de gemeente hie op de bank en joech ynstee dêrfan bonnen út, Freigeld neamd. De bonnen koene as jo woene by de pleatslike bank wer ynwiksele wurde tsjin Skillingen, mar mei in ferlies fan 5% fan de wearde. Boppedat fermindere it Freigeld hieltyd in bytsje yn wearde, neffens in fêst patroan. Op de bonnen moest elke earste dei fan in nije moanne nammentlik in segeltsje plakt wurde, dat by de pleatslike Raiffeisenbank kocht wurde moest foar 1% fan de wearde fan de bon. Sa waarden minsken stimulearre om it Freigeld sa gau mooglik út te jaan.

Dit eksperimint wie in sukses. De wurkleazens sakke en de keapkrêft gie omheech. Dit wie sa opmerklik dat de ynternasjonale parse deroer begûn te skriuwen. Men spruts fan “Het wonder van Wörgl”. Jan van Arkel wiist der yn syn boek De koop lokaal booster op dat in wichtige suksesfaktor it mienskipsgefoel fan de minsken yn Wörgl wie. Se woene it inisjatyf mei-inoar slagje litte.

Doe’t sa’n 200 gemeenten it plan oernimme woene, waard de Sintrale Bank fan Eastenryk nerveus. Se wiene bang om har monopoalje op it printsjen fan jild te ferliezen. It inisjatyf waard ûnwettich ferklearre en it waard ferbean om it op oare plakken op te starten. Op 15 septimber 1933 hold dêrtroch it Freigeld op. Frjemd genôch begûn in jier letter - yn 1934 - yn Switserlân in ferlykber eksperimint, de WIR. De WIR bestiet noch hieltyd, is suksesfol en tsjintwurdich digitaal. 

As wy de skaaimerken fan it Freigeld fan Wörgl op in rychje sette, herkenne wy in soad dat yn lettere alternative munten opnij tapast is. As earste waard de reguliere munt parkearre. Yn it gefal fan Wörgl letterlik: foar elke bon Freigeld lei in Schilling yn de lokale bank klear. Fierder waard it omwikseljen nei de reguliere munt ûntmoedige troch der 5% minder foar werom te jaan, wylst it Freigeld yn sirkulaasje gewoan 1 Schilling wurdich wie. Treds waard it sirkulearjen stimulearre troch it Freigeld hieltyd in bytsje minder wurdich wurde te litten troch de segels dy’t der alle moannen op plakt wurde moasten.

Berkshares, Bristol Pound, Eusko en Sardex
Sûnt de iere jierren 2000 binne der yn ferskate plakken yn de VS en Europa nije farianten fan lokaal jild ûntstien. Bekend en suksesfol binne de Berkshares yn Berkshire county (FS, 2006), de Bristol Pound yn Bristol (VK, 2012), de Eusko yn Frânsk Baskelân (2013) en de Sardex yn Sardinië (2009). In soad fan dizze komplemintêre faluta binne ûntstien nei de finansjele krisis fan 2009. Meastal kin de lokale munt foar 95% fan de priis ynkocht wurde, en somtiden ek wer dêrfoar ferkocht wurde. De oerstap nei in digitale fariant is somtiden lestich. De Bristol Pound dy’t allinnich as cash bestie is fanwegen de taname fan pinbetellingen per septimber 2021 opholden.

Komplemintêr jild yn Nederlân
Yn Nederlân binne op dit stuit ferskate regionale of lokale faluta aktyf, lykas it Arnhems Hert, de Brabânske Parel, de Dam (Rotterdam), de Fryske Euro, it Heerlens Heitje, de Zeister Knoop en de Westlandse Watermunt. In soad fan de Nederlânske lokale of komplemintêre munten binne basearre op it gedachtegoed fan de Social Trade Organisation of STRO, oprjochte troch Henk van Arkel. STRO hat de software Cyclos boud, dêr’t in soad fan dizze komplemintêre munten op draaie.

De measte komplemintêre munten besteane dan ek allinnich digitaal, mei útsûndering fan de Wettermunt, dy’t krekt as papierjild begûn is en de Florijn.

Florijn
De Florijn hat deselde ferbûnens mei de euro as de measte komplemintêre faluta. Mar de Florijn is in munt foar hiel Nederlân. Ien doel fan dit inisjatyf is dúdlik net allinne in komplemintêre munt te wêzen, mar ek in back-up foar as de euro’falt’.

In oare doelstelling fan de Florijn is om bedriuwen rinteleas kredyt te bieden en sadwaande it ferlet fan bedriuwen oan jild te befredigjen en dêrmei de ekonomy te helpen. It idee efter it rinteleas kredyt fan de Florijn is dat rinte in skuld kreëarret dy’t nea werombetelle wurde kin. Om’t alle fiatjild kreëarre wurdt as liening, kin der dêrom nea genôch jild wêze om alle skulden ôf te beteljen.

URA
De URA is in Nederlânsk inisjatyf mei de ambysje om in wrâldwide munt en bank te wurden. Gefasearre wol de URA los komme fan de euro, om út te kommen by de basis: in oere arbeid. It fûnemint foar dit wurdearringssysteem hat fêstlein yn 12 artikels yn De Verklaring van Vrede. It begjint by it ynwikseljen fan euro's. Alle ynleine euro's wurde ynvestearre yn grûnstoffen, ûndernimmingen, biologyske fiedingsmiddels, natuerkrêft, fêstgoed, suver wetter en minsken. Rente is út den boze in dit systeem. Earder dit jier binne de Florijn en de URA in gearwurking oangien.

LETS
In oar inisjatyf dat basearre is op de oeren dy’t minsken yn de ekonomy stopje hjit LETS (Local Exchange Trading Systems). It giet hjir om lokale ruilrûnten mei sa’n 50 -150 dielnimmers dy’t guod en tsjinsten mei-inoar útwikselje en dat byhâlde yn de foarm fan kredytpunten. Sa kin ien in oar knippe en sa LETS opbouwe. Dizze kinne dan wer bestege wurde by in timmerman, dy’t in pear oeren by de kapper komt te klussen en sa LETS generearret. De kapper betellet de timmerman yn LETS. Op ferskate plakken hawwe dizze ienheden nammen krigen, lykas Noppes yn Amsterdam, Stjerren yn Utrecht en Tuinen yn Ljouwert. It hichtepunt fan dizze beweging lei yn de jierren 90. De LETS binne tsjintwurdich net mear sa populêr om’t nei in pear jier de aktive minsken meastentiids mei in stodaam oan LETS sitte, dy’t sy net kwyt kinne. Dat gegeven wie ien fan de ynsichten dy’t late ta it besef dat it bouwen fan in mienskip foarôf gean moat oan it bouwen fan in lokale munt. Dy rûte ha we foar Frij Fryslân dus ynset.

One Coin per Hour (1 CoinH)
It lêste inisjatyf dat op de radar fan de jildgroep kaam en dêr yntinsyf besprutsen is, hjit 1CoinH of ien munt de oere. It idee achter dizze munt is dat jildkreaasje in minskerjocht is, omdat jild basearre is op minsklike libbensenerzjy. Underwilens wie it besef ek fia oare tinkrûtes al by de jildgroep ynsakke dat úteinlik allinnich in minske wearde kreëarje kin. Dizze gedachtegong sleat dus hiel moai oan. De betinkers meitsje boppedat ûnderskied tusken etysk jild en ûnetysk jild. Alle fiatjild is ûnetysk, sizze sy, troch de wize wêrop’t it kreëarre wurdt en troch de wize wêrop’t it útjûn wurdt. Dielnimmers oan de digitale 1 CoinH meitsje in identiteit oan, dy’t ferve wurdt troch oare  dielnimmers. Dêrnei krijt elke dielnimmer ien munt yn’e oere yn syn wallet. De munten binne bedoeld om útjûn te wurden, dus devaluearje 40% yn it jier. Dit inisjatyf soe yn 2023 úteinsette mar ûnderfynt op dit stuit opstartproblemen.

Hoe bouwe wy ús wurdearringssysteem Wurdearring?

De jildgroep hat yn de weardefolle ûntdekkingstocht by ferskate alternative jildsystemen del in tal dingen leard. It bouwen fan in mienskip is absolút de earste needsaaklike stap. Dêrmei binne wy folop dwaande yn de hiele koöperaasje. Yn dizze mienskip kinne je dan mei-inoar ôfprate wat wearde hat. De wurkgroep kaam der ek efter dat etysk hanneljen en hanneljen neffens de natuerwetten en ús kearnwearden echte wearde opsmyt. Dat wie it twadde ynsjoch.

Treds kaam it besef dat sagau’t minsken berekkenje, hja út ferbining geane, en it besef fan oerfloed remme wurdt (sjoch ek it artikel Neitinke oer wearde 2). As minsken inoar ûnderinoar frij jouwe ûntstiet der oerfloed. De wurkgroep kaam der achter dat der in ferbân is tusken berekkenjen en krapte. Dêr iepenbiere him in probleem oangeande jild, want jild hâldt rekkenjen yn. Idealiter is jild of in ruilmiddel dus net nedich yn in mienskip. Mei fertrouwen en it besef dat alles ien is, is dat ommers oerstallich.

Dit late ta in plan foar de earste faze fan nije wizen fan útwikseljen binnen ús eigen wurdearringssysteem: Wurdearring, wêrmei’t wy begjinne mei oanelkoar te jaan. Dêrmei sette wy no mei-inoar de meast effektive stappen nei mear autonomy yn ús  libben.

In twadde faze kin wêze dat Wurdearring trochûntwikkele wurdt nei in systeem dêr’t wol yn rekkene wurdt. Mei in digitale Friling bygelyks. Oft dit ferstannich en winsklik is, sille wy de kommende tiid mei-inoar ûndersykje.

Dizze digitale Friling moat oars net betize wurde mei ús sulveren Friling, dy’t yn de earste ynstânsje in frijheidsstatement is en bedoeld is as opslach fan wearde (sjoch ek de útstjoering oer de Friling en de Florijn by Blue Tiger.). 

Yn Frij Fryslân geane we foar in nije mienskip. Ien dy’t kwa útgongspunten faak’de wrâld op syn kop’set, sadat de saken wer wurde sa’t se hearre te wêzen. Ek as it giet om jild kinne wy de wrâld omdraaie, sadat de string Jild -> Wearde (-> Jild) ombûgd wurdt nei Wearde -> Jild (-> Wearde). Mei oare wurden: it besef dat wearde primêr is en jild in manier is om wearde út te drukken.

Op 27 novimber 2023 fertelle we mear oer Wurdearring en sille we it sels ûnderfine. Dochst ek mei? Besjoch hjir it programma >

 

Op 'e jûn kinst yn petear oer in maatskippij sûnder jild of kinst meidwaan oan de speeddatesessy dêr 't wy Wurdearring by libbensliif ûnderfine kinne.
Letter op de jûn sil Mariska Appelman in ynteraktive lêzing jaan oer de Ekonomy fan de Leafde.
Yn dizze artikels kinst dy alfêst ynlêze oer wearde en wat de groep dien hat oant no ta:

• De reis nei Wurdearring
• Neitinke oer wearde (deel 1)
• Neitinke oer wearde (deel 2)
• De ein fan de wrâld of de ein fan it kapitalisme?
• De Friling: ít frijheidsstatement fan 2022
• Ferslach lansearring Friling 12 maart mei fideoreportaazje

Program 27 novimber 19:00 - 22:30

Dizze gearkomste is op basis fan donaasjes 

Oanmelde 

Kinst dy oanmelde troch in e-mail te stjoeren nei info@frij.frl. Wolst mei-ite? Jou dat dan oan yn dyn e-mail. It iten is om 18.30 klear. 

Har wurkgebiet - de makelerij - en de hjoeddeistige blokkades by it kreëarjen fan betelbere húsfêsting, sille ek grif oan bod komme. Want as wy mei-inoar it bewustwêzen hawwe dêr ’t “the way out is”, dan kinne wy mei-inoar in fûst meitsje rjochting de beliedsmakkers.

Stap út de eangst en kies foar de leafde 

In ekonomy fan de leafde foarmet in wrâld wêryn 't minsken wêze meie en kinne wa 't se bedoeld binne. In wrâld dêr 't dûbelde aginda’s, ûneigenlikheid en ego’s yn ferfongen wurde troch transparânsje, belutsenens en autentisiteit. Mariska’s boek wiist it paad nei in bewjukte maatskippij. Har holistyske fyzje is as in kompas dat rjochting jout binnen fjouwer libbensgebieten: ûnderwiis, sûnenssoarch, ekology en ekonomy. 

De folgjende fragen komme oan bod: 

1. Wat is in ‘Ekonomy fan de Leafde’?
2. Wêrom skreau Mariska dit boek?
3. Wa binne de ynspiratoaren foar de fjouwer libbensgebieten?
4. Wat kinsto betsjutte foar de ‘Ekonomy fan de Leafde’?

Oer Mariska Appelman 

Mariska is eigener fan De Stijl Makelaardij, De Stijl Media en oprjochter fan The Style Foundation, wêrmei 't sy ûnderwiisprojekten mei in earlike ekonomyske basis opset yn Kenia. Har winsk is doarpen op te rjochtsjen dy 't libje neffens in Ekonomy fan de Leafde en dat út te rôljen. Dit kin sy net allinnich. Dochst mei?

Kom yn 'e kunde mei Mariska 

Do bist fan herte wolkom by de temagearkomste Wearde op 27 novimber. Op 'e jûn kinst de lêzing fan Mariska folgje en mei har yn petear gean. Sjoch hjir foar it programma.

Yn Frij Fryslân binne der in soad minsken dy 't kennis en kunde hawwe en diele kinne mei oaren. Dat bart dan ek geregeld en sûnt in skoftke wurdt dat spesifyk koördinearre en oanjage troch in wurkgroep. De wurkgroep fertelt op dizze temajûn wat se oan it dwaan binne en wat de plannen foar de kommende tiid binne. Dizze ynformaasje is nijsgjirrich foar alle leden en ynteresearren. Seker ek minsken dy ’t ynteressearre binne yn ûnderwiis, leare en / of sels ek trainingen, workshops of oare ûnderwiisrelatearre saken oanbiede, nûgje wy fan herten út om del te kommen.

Program 13 novimber 19:00 - 22:30

Dizze gearkomste is op basis fan donaasjes

Oanmelde

Do kinst dy oanmelde troch in e-mail te stjoeren nei info@frij.frl en dêryn ek oan te jaan oftst al as net mei-ite wolst.

Michaéla’s passy is om oare minsken skitterje te litten en om de prestaasjes fan minsken te optimalisearjen om sa de wrâld in better plak te meitsjen. Se betocht de term 'life crafting' as in wize om prestaasjes en gelok te optimalisearjen. Se is ek de oprjochter fan ikigaitv.nl, in platfoarm foar positive psychology. Har libbenslange hobby en passy neist wittenskip is Taekwon-Do.

Michaéla is yn 2021 de “Great Citizens Movement” begûn, in grassroots beweging dy ’t neitinkt oer hoe ’t de ideale wrâld der idealiter út sjen kin en wat wy dwaan kinne om dizze ideale wrâld te realisearjen. De Great Citizens Movement ûndersiket hoe 't we derfoar soargje kinne dat it kritysk tinken yn de maatskippij nij libben ynblaasd wurdt fia de Great Citizens Declaration en ‘Brieven aan de toekomst’. Yn de ferklearring steane kearnwearden op grûn dêr 't wy fan gearlibje kinne. De trije kearnwearden binne frijheid, minsklikheid en wiisheid. Dy kinne oanknopingspunten biede om de delgeande trend yn de maatskippij te kearen.

Michaéla is ek mei-oprjochter fan de wittenskiplike podcast Follow the Science. Dizze podcast is rjochte op it beäntwurdzjen fan de iuwenâlde fragen wêrom en hoe ‘t de minskheid it better dwaan kin. De podcast bringt wittenskiplike befiningen dêr’t in hiel soad fan ferwachte wurde kin foar de minskheid ûnder de oandacht fan in breed en ynteressearre publyk.

Op 13 novimber 2023 jout Michaéla op persoanlike titel yn 'e mande mei Tjeerd Andringa in ynteraktive lêzing. Lês hjir mear >

Fryslân hat in rike histoarje, ek as it giet om universitêr ûnderwiis. Spitigernôch waard de yn 1585 oprjochte universiteit fan Frjentsjer yn 1811 opheft troch Napoleon. Sûnt dy tiid hat Fryslân gjin eigen universiteit mear (we rekkenje de Campus Fryslân net ta: dy falt ûnder de Ryksuniversiteit Grins).

De wittenskiplike frijheid stiet al in skoft ûnder druk. Yn gearwurking mei in tal wittenskippers wurdt no neitocht oer de oprjochting fan in echt 'frije' universiteit, net allinne yn Nederlân, mar ek ynternasjonaal. Yn in wrâld dêr 't de problemen har lykje op te steapeljen, is it tiid foar moaie inisjativen lykas dizze.

Hoe moai soe it wêze om ek yn Fryslân wer in universiteit te hawwen? Ien dêr 't studinten sels neitinke leare en dêr 't se har net oan hoege te passen oan de tinkbylden fan de dosinten, de oerheid of oaren. 

En hoe kin sa 'n universiteit der dan útsjen? Hokker wearden passe der by sa 'n ynstitút? Michaéla Schippers - oprjochter fan ûnder oare it Great Citizens Institute  - hat dit ynstitút as wearden meijûn: frijheid, minsklikens, wiisheid en ko-kreaasje. Dizze lykje moai oan te sluten by de wearden fan Frij Fryslân. Michaéla is in sterke foarstanner fan fernijend universitêr ûnderwiis.

Tjeerd Andringa hat earder dit jier de School of Understanding oprjochte, dêr 't studinten bybrocht wurdt hoe 't se selsstannich tinke kinne. It doel fan in nije universiteit soe neffens Tjeerd nammentlik wêze moatte om ûnôfhinklike tinkers op te lieden: jonge minsken mei brede tige goed ûnderboude mieningen dy 't it net altyd mei de dosinten iens binne. En wêr 't je miskien wat fan leare kinne.

In ûnôfhinklik ynstitút 

Yn dizze ynteraktive lêzing fertelt Michaéla Schippers op persoanlike titel oer it belang fan wittenskiplike frijheid, echt ûnôfhinklike (wittenskiplike) ynstituten en oer it belang fan dreamen en skriuwen oer de ideale takomst: “letters to the future”.

Yn de workshop wurde dielnimmers útdage oan de hân fan konkrete fragen nei te tinken oer hoe ’t sa ’n ‘ideale universiteit’ derút sjen soe en tinke dielnimmers nei wat se eventueel sels bydrage kinne soene oan de realisaasje derfan. Mei help fan de “Schippers' takomst trijelûk” sille wy neitinke oer in konkrete earste stap. Minsken dy 't leaver neitinke oer oare ûnderwiisfoarmen (leger / heger ûnderwiis) of sels oer de ideale wrâld, kinne dat ek dwaan. Dielnimmers wurde útnûge har eigen Brief oan de Takomst te skriuwen. Under de lêzing sil in koarte oefening dien wurde om dit te stimulearjen (Tip: Nim pinne en papier mei ).

Wol of net akkreditearje?

Tsjeard giet yn op de fraach oft men wol of net akkreditearje moat. Akkreditearje hâldt yn dat je je oantoanber oan de EU-regels foar (heger) ûnderwiis hâlde. Dat hâldt yn dat je mei learútkomsten wurkje: yn it foar fêststelde unifoarme easken dêr 't learlingen en studinten oan foldwaan moatte: dus hoepels dêr 't se trochhinne springe moatte. Fansels moatte studinten oantoane dat se wat behearskje, mar se moatte ek selsstannich leare te tinken en sels karren leare te meitsjen oer wat se wol en net dwaan wolle: harren eigen doelen leare te stellen en dy te realisearjen leare? Presys dit punt hat ta syn cancelling laat oan de Ryksuniversiteit Grins.

"Yn ús lân binne we minsken!" sei de jager. "En omdat we minsken binne, helpe we elkoar. Wy hâlde der net fan om ien dêrfoar te betankjen. Wat ik hjoed begjin, kinsto moarn fange. Yn dit lân sizze wy datst mei presintsjes slaven makkest en mei swipen hûnen."

Yn syn briljante boek Debt. The first 5000 Years ('Skuld. De earste 5000 jier ') fertelt David Graeber in ferhaal oer de ûnderfiningen fan de Deenske antropolooch Peter Freuchen dy 't yn 'e lette jierren 1950 fjildwurk die by de Inuit (of eskimo ’s) yn Grienlân. Freuchen fertelt dat er op in dei thúskaam fan in jacht dy 't neat opsmiten hie. By de yngong fan syn iglo trof er in pear hûndert pûn fleis oan dy 't in jager dêr achterlitten hie dy 't wol in suksesfolle jacht hân hie. Doe 't de antropolooch de man mei gauwens betanke krige er as antwurd de tirade dy 't yn it sitaat hjirboppe te finen is. 

Wat wie no it boadskip fan de Inuitjager? Wat bedoelde er doe 't er sei datsto troch presinten slaven makkest? Hjirfoar moatte wy as Westerlingen wierskynlik wat djipper by ússels ynfiele, mar dan komme wy der wierskynlik ek efter dat as ien ús in geskink jout, wy it gefoel krije dat wy op ús bar wat weromjaan moatte. En let wol: op in geskikte wize en op in geskikt momint. Tink oan jierdeiskadootsjes dy 't binnen famylje of freonenetwurk útwiksele wurde. As dy tradysje bestiet, dan wurdt elkenien achte de oar in kadootsje te jaan as ien jierdei is. En alle dielnimmers lette der op dat harren kadootsjes net út de toan falle by de eardere kadootsjes. Se binne net te djoer en net te goedkeap, net te ôfwikend en se dogge war om se yn 'e smaak falle te litten by de ûntfanger.

Yn primitivere maatskippijen is geskinkútwikseling in serieuze oangelegenheid. Troch presinten út te wikseljen wurde ûnderlinge relaasjes smeid dy 't ferplichtingen oer en wer mei har meibringe. Yn it Westen kenne wy dat noch altyd: wy binne ús der bewust fan dat it útwikseljen fan kado's helpt yn it smidden fan relaasjes en freonskippen. Der is sels in siswize: ‘Lytse geskinken ûnderhâlde de freonskip’. En dêrby moat fansels ek net fergetten wurde dat minsken it djipste leuk fine om wat te jaan. As je wat dogge of jouwe wêr 't in oar bliid fan wurdt dan wurde je sels ek bliid.

Mar it geskink hat twa kanten. In geskink freget altyd om in tsjinjefte, op syn minst ymplisyt, lykas yn ús moderne maatskippij. Dit hjit yn 'e antropology reciprositeit. Minsken sitte dus op in bepaalde wize finzen yn in relaasje fan skinkútwikseling. En dêr komt de útdrukking fan de Inuitjager wei dat it jaan fan presinten immen ta slaaf makket: de ûntfanger is ferplichte om in geskink werom te jaan.

No is berekkenjen en ferlykjen djip ferankere yn it minsklik aard. Sa bot sels, dat it dield wurdt troch ús fiere sibben de aapachtigen. In treffend eksperimint is útfierd mei kapusynapen. Twa aapkes moasten in taakje útfiere, nammentlik in stientsje weromjaan oan de dejinge dy 't it eksperimint late. Yn ruil dêrfoar krigen se beiden in stikje komkommer. De twa aapkes sieten neist elkoar yn in plestik koai. Se koene inoar dus sjen en se hearden ek nochris ta deselde apekolony. Ynienen feroaren de spulrigels. It iene aapke krige noch hieltyd in skyfke komkommer yn ruil foar in stientsje, mar de oare in drúf. It aapke dat no noch hieltyd de komkommer krige waard poer. It smiet de skiifkes komkommer werom nei de eksperimintlieder en begûn oan syn koai te rammeljen. Dit wie net earlik!

It is dus net sa dat de Inuitjager dy ’t net betanke wurde woe in ‘nommele wylde’ wie dy ’t noch net in ‘skoare’ byhold en him net bewust wie fan de wearde fan dingen of de wearde fan hannelingen. Wy kinne hjir op ‘e nij David Graeber oan it wurd litte: 

“Yn stee fan himsels as minske te sjen omdat er ekonomyske berekkeningen meitsje koe, beklamme de jager dat wier minske syn betsjutten dat er wegere om sokke berekkeningen te meitsjen, dat er wegere om te mjitten of him te betinken wa ’t wat oan wa jûn hie, om de krekte reden dat dit ûnûntkomber in wrâld kreëarje soe dêr ’t wy begûnen ‘macht mei macht te ferlykjen, te mjitten, te berekkenjen, en mekoar troch skulden te redusearjen ta slaven of hûnen.”

Graeber analysearret sekuer wat der oan de hân is yn it gefal fan de Inuitjager. Berekkenje, fergelykje, byhâlde oan wa wat ferskuldige is, sit djip yn 'e minske ynbakt, mar troch dêr eksplisyt ôfstân fan te dwaan ferklearre de jager him ta in heechsteand minske.

In moai foarbyld fan de ferneatigjende krêft fan geskinken is te finen yn de toanielfoarstelling Pandepaniek fan George van Houts en Steye van Dam. Yn in lockdown komme fiif manlju fêst te sitten op in fleanfjild. It giet om in rike jetsetter, in CEO fan in farmaseutysk bedriuw, in topman by de belestingtsjinst, in linkse sjoernalist en in Kolumbiaanske flechtling dy 't in skjinmakbaantsje op it fleanfjild hat.

De lockdown duorret in etmiel mar gelokkich hat de skjinmakker allegear nuttige saken yn syn karke. Elkenien hat dêrtroch in skoft genôch te iten en te drinken, oant men oankommen is by de lêste twa mielen en de lêste fleskes wetter. Earst wurdt der jild bean foar it iten, mar al gau feroaret it spul en biede de twa rike manlju de skjinmakker, dy 't swier yn de finansjele problemen sit fanwege de taslagge-affêre, in jefte oan út de leafdiedichheidsfûnsen wei dy 't sy op harren namme hawwe. Se skinke him úteinlik in gigantysk bedrach, dat genôch liket om syn belestingskuld te beteljen. Troch dizze jefte fielt de skjinmakker him moreel ferplichte om de twa restearjende mielen en it drinken oan de rike manlju te jaan. Sa wurdt dus in keap troch in tûke trúk fan beide rike manlju omtsjoend ta in geskink en wurdt dit geskink ta wapen makke.

Der falt noch folle mear oer dy matearje te fertellen, mar hooplik is dúdlik wurden dat de ynherinte oanstriid fan minsken om goederjousk ferbûn is mei in oare djip ynbakt minsklike trek, nammentlik om te berekkenjen en te ferlykjen. Dêrtroch kin in geskink dus te 'n goede of te kweade brûkt wurde, lykas jild. Wat beide mien hawwe is dat se brûkt wurde kinne om skuld te kreëarjen. En krekt dat is wêr 't de Inuitjager net oan meidwaan woe.

Frij fan it juk fan de bank 

Ien fan de earste wurkgroepen dy 't starte binnen Frij Fryslân begjin 2021 wie de wurkgroep Lânbou - Finansiering. In groep boeren ferkende hjiryn mei elkoar hokker rûtes der binne om net of minder ôfhinklik te wêzen fan finansiering troch in bank. Mooglike rûtes binne bygelyks crowdfunding en finansiere mei in pear ynvestearders. De wurkgroep liet him ûnder oare ynspirearje troch boer Lodewijk Pool fan de Hooilanden yn Bennekom en seach nei foarbylden lykas Herenboeren en Land van Ons. De mitsen en maren de rûte kamen oan bod en elke dielnimmer oan de wurkgroep hie syn / har eigen paad te bekuierjen mei syn / har bedriuw. Der waarden itentsjes organisearre dêr 't ynteressearre ynvestearders yn 'e kunde komme koene mei de bedriuwen. De groep kaam twawykliks byinoar om elk syn proses te bepraten.

De wurkgroep is yntusken beëinige. De Oanjeier fan de wurkgroep joech oan dat it tige weardefol west hat om inoar as groep fêst te hâlden en te fersterkjen om moedige stappen te setten. Yn de sesje op twa oktober dielde se oer har fuortgong en weardefolle ynsichten mei oare boeren.

Mei-inoar sterker 

By de sesje nûgen wy boeren út om yn 'e kunde te kommen mei Frij Fryslân en oare boeren te treffen om oer it tema alternative finansiering te dielen. Ek hjir die wer bliken hoe unyk as elts boerebedriuw is kwa fyzje, finansieringsstruktuer en hoe 't der romte en drive is foar ûndernimmerskip om dingen oer in oare boech te smiten. Dit alles is bepalend foar hokker rûte keazen wurdt en makket it ek ta maatwurk. Mei-inoar útwikselje oer mooglikheden en gelearde lessen waard troch dielnimmers as weardefol ûnderfûn.

In groep fan trettjin boeren en tsien minsken út brânsjrelatearre bedriuwen brocht in ferskaat oan ûnderfining en ideeën op tafel. Rente, spekulaasje op grûn en ynfloed fan gruttere machten efter it bankwêzen wurde neamd en field as in bedriging foar harren fuortgong en ûndernimmerskip en beklammet de relevânsje fan it keazen tema fan de jûn.

In dielnimmer stelt dat der absurd in soad jild is en brûkt de metafoar fan it timmerjen fan je eigen oanlissteger dêr 't alle dagen boatsjes del farre, om oan te jaan dat je in passende foarm kieze om jild en oare support, dy 't der yn oerfloed binne, foar je winske situaasje oan te lûken.

Ien fan de oanwêzige boeren keas derfoar om as earste stap in substansjele liening by harren bank dy 't ôfrûn oars finansiere te gean. Se wurken yn harren bedriuw oan de oprjochting fan in koöperaasje. Yn dat proses fan foarming kamen se yn harren neiste omjouwing yn kontakt mei minsken dy 't ree wiene om te ynvestearjen. De oprjochting fan in koöperaasje bliek in traach proses. Sa koste bygelyks it krijen fan in bankrekkennûmer in soad tiid. En in soad tiid hiene se net. Gelokkich kamen se noch foardat de koöperaasjestruktuer stie ta passende oerienkomsten mei inkelde finansiers. 

Se seit mei klam dat it benammen in persoanlik proses is. Mochtst as boer oerwage om dyn bedriuw oars te finansierjen, dan komst foar in oantal fragen te stean: wat is it dy wurdich, wat binne de mooglikheden, hoefolle haast hast, wolst tuskenpersoanen, wolst eigendom, wolst anonime finansiers, of just minsken dy 't ticht by dy steane.

“Wichtichste is dat je iten ferbouwe kinne op de wize dy 't je wolle en dat je finansiers fine dy achter je steane. Do moatst derom tinke datst net mei oare finansiers in nij juk boust.”

In oare boer kreëarre sels in platfoarm dêr 't er obligaasjes op útjout en boppedat oare boerebedriuwen en projekten in mooglikheid biedt om itselde te dwaan. Hy keas derfoar om it bedriuw yn stikjes te knippen en minsken út te nûgjen om der troch obligaasjes ûnderdiel fan te wurden. Dizze rûte bringt in soad ferbining mei de ynvestearders - lytse en gruttere. Dizze oanpak past net by elke boer. Hy beneamt dat it proses oant no ta al in soad tinkkapasiteit fan obligaasjehâlders byinoar brocht hat. Dat jout enerzjy en sa ûntstean nije ideeën foar projekten.

De oprjochting fan in kredytuny as mooglike dyk waard ek neamd. In kredytuny is in koöperative foarm dy 't kredytferliening troch leden foar leden mooglik makket. Kollektyf oplossingen wurde binnen Frij Fryslân ek al ferkend. Wy sjogge mooglikheden foar in spar - en ynvestearringskoöperaasje as ûnderdiel fan de Mienskip en wurkje dy no fierder út.

Ferbining en inoar fersterkje bliek weardefol. Wannear 't it ferlet der is, kin yn in folgjende sesje yngien wurde op in ferfolchûnderwerp.

Wearde yn Frij Fryslân 

Underwilens pionierje wy binnen Frij Fryslân fierder oan in lokale minskweardige ekonomy dy 't njonken it eurosysteem stiet. Minsken en bedriuwen yn de mienskip kreëarje mei-inoar wearde. Minsken besteegje oeren oan it meiwurkje oan projekten of oan fasilitêre aktiviteiten en bedriuwen lizze produkten en tsjinsten yn dy 't beskikber binne foar de minsken út de mienskip. Sa lizze boerebedriuwen stikjes lân yn foar grientetunen, farske produkten foar mielen en gebrûk fan harren lokaasjes. Ien fan de boeren hat bygelyks al by meardere gearkomsten de mielen oanfolle mei lekkere staverkes. En wykliks binne der by harren twa oant trije (aspirant)- leden dy 't trije oeren meiwurkje op de pleats. Wurksumheden binne ûnder oare broadsjes ynpakke, skjinmeitsje en besoargje fan moal en blom by bakkers.

Wy nûgje boeren út om ek oan te sluten by Frij Fryslân mei harren bedriuw en mei-inoar wearde te kreëarjen.

Op 11 july 2023 ha de minsken fan it FEB by de notaris west. Dêrmei is de oprjochting fan ús enerzjybedriuw in feit. Yn de simmerfakânsje is hurd trochwurke om aanst ek echt enerzjy leverje te kinnen oan de mienskip (klanten) en tagelyk ek enerzjy ôfnimme te kinnen by leveransiers út de eigen mienskip.

It stribjen is om de wurksumheden dy 't dit mooglik meitsje safolle mooglik binnen de koöperaasje út te fieren. It doel is om sa gau mooglik selsfoarsjennend te wurden. Earst as relatyf lytse community, dêrnei grutter troch opskaling. Ien fan de doelen is om enerzjy tsjin in earlike priis te leverjen en ôf te nimmen fan dielnimmers binnen de koöperaasje.

Op lange termyn wolle we mear kontrôle oer de lokale enerzjyboarnen sadat eventuele opbringsten weromfloeie nei de lokale mienskip yn stee fan anonime oandielhâlders dy 't harren somtiden sels yn it bûtenlân befine. Dat betsjut konkreet it winnen fan assets (produksjemiddels) om binnen de koöperaasje sels opwekke te kinnen.

Koöperaasje: sizzenskip 

Krekt as Frij Fryslân is it FEB in koöperaasje. Dit betsjut dat minsken en bedriuwen / organisaasjes lid wurde kinne, oer in soad saken meibeslisse en eventueel meiwurkje kinne. It FEB is in dynamyske organisaasje. Wy binne – wer krekt as Frij Fryslân – start as in flitskoöperaasje, sadat wy al learend groeie kinne nei it bêste beslútfoarmingsmodel. It doel is om sels maksimaal sizzenskip te hawwen oer de wize fan enerzjyopwekking en levering. 

Dat betsjut konkreet dat it FEB sels kiest fan hokker enerzjyboarne ynkocht wurdt. En ek dat der tawurke wurdt nei eigen ' assets ': eigen produksjemiddels fan enerzjy yn Fryslân. Tink dêrby ek mei klam oan foarmen fan frije enerzjy, lykas de Kinetic Power plant. Mar ek akwatermy, geotermy, blue energy of biogas komme yn oanmerking.

Lid wurde 

Tal fan (aspirant-)leden en sympatisanten fan Frij Fryslân hawwe al oanjûn leaver hjoed as moarn lid te wurden. Se wolle ûnderdiel wêze fan in mienskip dy 't op in earlike wize mei enerzjy omgiet, sûnder dat minsken dêrfoar de haadpriis betelje hoege. It is ús yntinsje om noch dit jier echt útein te setten mei de levering en ôfname fan enerzjy.

Dat dogge wy fia twa parallelle spoaren: 

1. Fia ‘ werferkeap ’ – fia in oare partij (koöperaasje) enerzjy ynkeapje en dat wer trochleverje oan de konsuminten (tagelyk leden) fan it Frysk Enerzjy Bedriuw.
2. As enerzjykoöperaasje sels enerzjy ynkeapje by eigen leden en dit ek wer ferkeapje oan oare leden binnen de koöperaasje, fia in lokale merkplak. De folgjende stap is - sadree 't der ûnderfining opdien is - om op te skalen.

Fia de ferskate kanalen fan Frij Fryslân, lykas de nijsbrieven en de Telegramgroep Nijs & Updates wurde jim ynformearre sadree 't nije leden / klanten harren oanslute kinne.

Wat is wetter? It liket sa alledeisk en fan alle gemyske stoffen leare bern as earste ‘H₂O’. In hiel lyts molekuul, dat al folle âlder is as ús sinnestelsel. It ûntstie al ien miljard jier nei de oerknal, sa ‘n 13,5 miljard jier lyn. De twa meast algemiene atomen, wetterstof en soerstof, feriene har en foarmen wetter. Bysûnder is dat twa gassen harren ferbine en dan in floeistof foarmje. Mei dizze floeistof is wat bysûnders oan ‘e hân. Wetter gedraacht him fysysk-gemysk hiel oars as oare molekulen dy’t op H₂O lykje. Dat jildt bygelyks foar smelt - en siedpunt, tichtens, soartlike waarmte, fiskositeit en oerflaktespanning. Wetter kin sa likernôch 70 fan sokke anomalieën, dêr’t we oars hiel wiis mei wêze moatte: dêroer mear tidens myn lêzing. Wetter is it universele oplosmiddel.

Ierde, wetter en libben 

De ierde is rom bedield mei wetter. Likernôch 70% fan it ierdoerflak is dêrmei bedutsen. De ivichduorjende kringloop fan wetter is fan krúsjaal belang foar it waar en it klimaat en foar it libben sa 't dat hjir bart. Der hat in soarte fan ko-evolúsje west tusken wetter en libben. Dêrby is ek de posysje en grutte fan de Ierde yn it sinnestelsel tige bepalend. De mannichte wetter en de kwaliteit dêrfan op ierde binne troch de tiid hinne tige konstant.

Wetter en it minsklik lichem 

Ek it minsklik lichem bestiet foar 60 oant 70 gewichtsprosint út wetter.  In bytsje tekoart oan wetter en de poppen binne oan it dûnsjen. Tsien persint tekoart oerlibje wy net. Mar krekt sa wichtich is de rol fan wetter foar ús hiele metabolisme. Alle biogemyske prosessen yn ús lichem funksjonearje troch wetter. It foarmet him as in mantel om aaiwiten, fetten, ensimen, basen, ed., sadat hja dwaan kinne wat se dwaan moatte. Ek DNA soe as in pudding yninoar sakje as it net omjûn wurde soe troch in wettermantel.

Wetterbehear en wettersuvering 

Wetterskip Fryslân (diken lâns it fêstelân en Waadseekust) en it Ryk (dunen op de eilannen) soargje der beiden foar dat wy hjir feilich binne tsjin oerstreamings. De seediken en boezemkaden moatte regelmjittich fersterke wurde. Sânsuppleesjes lâns de strannen binne ek net ûngebrûklik. 

De wetterliedingbedriuwen moatte hieltyd ferfine suveringstechniken tapasse om oan de kwaliteitsnoarms foldwaan te kinnen. Fryslân profitearret fan goed grûnwetter foar de drinkwetterberêding, mar de fraach nei drinkwetter nimt stadichoan ta. Dat leit in druk op de beskikberens fan grûnwetter. Is it dan in oplossing om mar flessewetter te brûken? Nee, dat is net fan bettere kwaliteit en folle djoerder as kraanwetter. En de ôfrekkening foar de wetterkwaliteit fan it oerflaktewetter oan de hân fan de noarmen fan de EU-Kaderrichtlijn Water komt foar it wetterskip hieltyd tichterby, nammentlik yn 2027. Der wurdt no al praat oer in oansteande wetterkrisis. Hoe 't dit sit, lis ik út ûnder myn lêzing.

Fitalisearring fan wetter 

De kwaliteit fan it wetter is fan wêzentlik belang. Neist gemyske fersmoarging spilet hjir ek it enertyske aspekt. De trillingsfrekwinsje bepaalt yn kombinaasje mei de ynwindige struktuer fan wetter it wêzen fan wetter. Hjir komt de saneamde fitaliteit fan wetter om de hoeke sjen. Oan fitaliteit is dan wer it begryp ûnthâld, of better sein ynformaasje keppele. Wetter is in ynformaasjedrager. Nei alle gedachten itselde wetter kin op dit mêd wêzentlik ferskillend wêze. Mei fitalisearje is wetter relatyf maklik yn in oare hoedanichheid te bringen.

Wetter yn religys en tradysjes 

It fanâlds rûnom oanwêzige wetter en de bysûndere eigenskippen fan wetter makken dat wetter bepalend wie foar it ûntstean fan maatskippijen oan kusten, riviermûningen, rivieren of marren. Wetter wie en is fan libbensbelang. Yn âlde religys en wiisheidsstreamingen spilet wetter ek in grutte rol. Tink oan skeppingsferhalen, reinigingsrituelen en ynwijdingen. It wie der al ‘yn it oanbegjin’. As lêste kin neamd wurde dat de struktuer fan wetter in bysûndere getallesymbolyk hat. Dêrby komme de ûneinige getallen pi, phi en wortel 5 yn byld. Dat binne getallen dy 't kenmerkjend binne foar groei en libben en dy 't faaks gearhingje mei de neamde ko-evolúsje fan wetter en libben. Wetter herberget noch in soad mystearjes...

Rillevante literatuer

T. Claassen, 2014. Een duistere geschiedenis opgehelderd. Waterkwaliteit en waterkwaliteitsonderzoek in Friesland. Een historisch literatuuroverzicht. 355 p. Als PDF vrij beschikbaar via de hydrotheek in Wageningen:  349864 (wur.nl) .

T. Claassen, 2019. Het Wezen van Water. Verborgen dimensies ontsluierd. 480 p. Obelisk Boeken.

Theo Claassen nimt ús op 30 oktober mei yn it ferhaal fan wetter en giet mei ús yn petear oer de ferskate aspekten. Ek kinst Theo syn boek 'Het Wezen van Water‘ keapje. Gewoanwei kostet it 60 euro, mar op dizze jûn is it foar 55 euro te krijen. Sjoch yn ’e aginda foar mear ynformaasje en oanmelde.

Dosint Tjeerd Andringa spilet in krúsjale rol as gids yn it opbouwen fan kennis en as hoeder fan kwaliteit. Hy moediget studinten oan om nei te tinken oer wat se leare wolle en daget harren út om harren ideeën en oertsjûgingen te ûnderbouwen. De School of Understanding is foarige moanne fan start gien.

Yn it learproses is it de bedoeling dat studinten sels de basis lizze foar harren begryp fan útienrinnende, foar in part troch harsels keazen ûnderwerpen. It draait net allinnich om hoefolle ynformaasje, mar benammen om de kwaliteit en djipgong derfan, wat soarchfâldich begelaat wurdt troch de dosint. Tjeerd moediget de studinten oan om de ûnderwerpen út ferskate perspektiven wei te benaderjen en om ferbannen te lizzen tusken ferskillende fakgebieten. Dêrby putte de studinten net allinnich út akademyske boarnen, mar ek út harren eigen deistige ûnderfinings, lykas teksten, boeken, podcasts, of situaasjes op harren wurk of staazje.

Op basis dêrfan kreëarje studinten flashcards, dy 't fungearje as stipe foar it ûnthâld. Op de iene kant stiet in fraach of oanwizing, en op de oare kant it antwurd. Dizze flashcards wurde organisearre en beheard mei help fan it programma Obsidian. Obsidian stelt brûkers by steat om ynterne ferbiningen te lizzen tusken harren notysjes en dy ferbiningen te fisualisearjen yn de foarm fan in grafyk.

De flashcards foarmje mei-inoar in web fan goed fundearre, troch harsels opboude kennis oer ferskate aspekten fan de wrâld. It úteinlike doel is om in realistysk en produktyf wrâldbyld te ûntwikkeljen, wat mank giet mei selsûntjouwing, akademyske groei, en de feardigens om takomstige ûntjouwingen te foarsizzen. Dat jout studinten in stevige basis om har eigen paad selsstannich en doelrjochte te ferfolgjen. De webside fan de School of Understanding, dy 't ek mei Obsidian boud is, biedt in ynsjoch yn dit proses.

Studint Bonne Cato oer de School of Understanding 

It perfekte ûnderwiiskonsept is eat dêr 't ik sûnt ik op skoalle sit oer nei tink. k keas hieltyd foar in middelbere skoalle, hbo-oplieding en universitêre oplieding mei in alternatyf ûnderwiiskonsept. Hoewol 't ik tige tankber bin foar dizze ûnderfiningen en ûntwikkeling, bleau ik de fraach stellen en op syk nei ‘it perfekte ûnderwiiskonsept’. Ien dêr 't de fokus op de yntinke motivaasje fan in studint leit, it bûten de kaders tinke en bewege meie en dat meigiet mei de technologyske ûntwikkelingen. 

Op dizze reis woe ik my alle kearen ûntwikkelje en sykje, sadat ik de stap nei de universiteit naam. By dizze stúdzje murk ik dat ik longere nei mear frijheid om myn eigen ûndersyk te dwaan en fragen te stellen bûten de grinzen fan in spesifike ideology. Op 'e nij bleau ik bûten de kurrikulumgrinzen op syk nei nije kennis en ynsichten. Thús lies ik boeken, harke ik nei podcasts en dûkte ik djipper yn ûnderwerpen dy 't my útdage en yntrigearren. Dizze persoanlike syktocht brocht my in soad foldwaning, mar ik koe it net altyd ferwurkje binnen de tradisjonele universitêre kontekst. Dêr baalde ik bot fan en dat soarge derfoar dat ik altyd efter de feiten oanrûn mei wat myn stúdzje fan my ferwachte.

Ik frege my hieltyd faker ôf wat ik woe mei myn ferfolchstúdzje en hokker fierdere stappen ik meitsje woe. It wie by dizze syktocht dat ik it ferhaal fan Tjeerd en syn konflikt mei de Ryksuniversiteit Grins ûntduts. Ik tocht allinne mar: ‘Dit is de dosint dy ’t ik hawwe wolle soe en dy ’t ûnderwiisynstellingen nedich hawwe om te ynnovearjen en om harren studinten better op te lieden’. Dêrom stjoerde ik him in berjocht mei de fraach oft er faaks fan doel wie om sels in ploechje studinten te ûnderwizen. Tjeerd befêstige dat er dwaande wie mei it ûntwikkeljen fan syn eigen stúdzjeprogramma. Dit nijs ferfolle my mei blidens, want it iepene de doar nei in ûnderwisomjouwing dêr 't ik fierder gean koe as de tradisjonele grinzen fan it kurrikulum, profitearje koe fan technologyske foarútgong en myn eigen akademyske paad folgje. 

Hoewol 't wy noch mar oan it begjin stean fan dit aventoer, hat de metoade fan de flashcards foar my al bewiisd dat it myn kennisstruktuer en oantinken ferbetteret. De strukturearre oanpak helpt my om ferbannen te lizzen en myn kennis te befreegjen, wat my selsfersekerder en konsistenter makket. It set myn wrâldbyld soms efkes op 'e kop, wat my tige motivearret om fierder te studearjen en op 'e syk te gean nei nije antwurden. Ik sjoch ferskriklik út nei myn tiid by de School of Understanding.

Oer Tjeerd Andringa 

Dr. Tjeerd Andringa studearre natuerkunde oan de Ryksuniversiteit Grins. Nei syn stúdzje waard er frege om de oplieding Kunstmatige Intelligentie mei te helpen foarmjaan. Hjir hat er in soad leard oer it ferskil tusken keunstmjittige yntelliginsje en natuerlike kognysje.

Hy is promovearre op de earste stappen fan de signaalanalyze fan it minsklike gehoar. Earst foar spraakwerkenning, letter foar agresjedeteksje en no foar soundscape ûndersyk. Hy is no ekspert yn lûdsbelibbing en de belibbing fan de wrâld yn it algemien by SoundAppraisal.

Yn 2014 waard er, neidat er in fisydokumint oer it doel fan universitêr ûnderwiis skreaun hie, frege om mei te helpen mei it opsetten fan in Liberal Arts and Sciences oplieding. Dêrfoar ferdjippe er him yn epistimologyske ûntwikkeling by adolessinten. Dit beskriuwt hoe 't jongfolwoeksen har al of net ta selsstannige tinkers ûntwikkelje.

Syn besykjen om selsstannich tinken en wiisheidsûntwikkeling oan 'e universiteit te promoatsjen, waard tige op priis steld troch de studinten, mar net troch eltsenien oan de universiteit. Dat late nei 30 jier ta syn ûntslach. Ien en oar is beskreaun yn dizze fideo dy 't djipper yngiet op yntellektuele ûntwikkeling.

Oer it bedriuw 

It bedriuw sleat yn desimber ferline jier oan by Frij Fryslân as "FARMily", in famyljebedriuw mei in winkel mei eigen biologyske grienten en tal fan oare produkten en in ikkerboubedriuw dat oergranen en ierappels ferbout op Gaasterlânske boaiem. 

Ferline wike sneon lânsearren de bruorren Jan en Anne de nije namme fan it bouboubedriuw: “Graanbroeders”. It markearret harren ambysje om te gean foar it regionaal ferkeapjen fan de oergranen fan in sûne boaiem en de lokale nôtketen - fan boer nei konsumint - wer te werstellen.

Oergranen binne âlde nôtsoarten dy 't net feredele of modifisearre binne. Sa bliuwe de natuerlike eigenskippen en aroma's fan it nôt behâlden. Se hawwe in hege fiedingswearde, in rike smaak en in unike tekstuer. De oergranen binne ûnder oare spelt, weet, rogge, iengrime, amer en hjouwer. De ierappels binne in wikselteeltgewaaks dat goed past by it ferbouwen fan granen. 

Sa komme der fan 'e pleats yn Harich twa produkten dy 't yn ús deistich iten net wei te tinken binne, de granen foar ús brea en ierappels.

Unyk oan it bedriuw is dat it op eigen lokaasje de granen en ierappels ferwurket ta in einprodukt en sels ferkeapet en leveret oan bakkers en lokale hoarekabedriuwen. Der is in ambachtlike mûnestien oanskaft en Anne hat de knypkes fan it fak leard fan mûnder Cees dy 't al inkelde jierren harren nôt ferkeapet ûnder de namme Mole 't Lam. Fan 'e ierappels meitsje se hearlike boerefriet en foarsjogge der hoarekabedriuwen yn 'e regio fan.

Besjoch ek ris de Frij Fryslân bedriuwsreportaazje.

En bring ris in besite oan de FARMily winkel.

Fyzje 

Graanbroeders wol sjen litte dat it mooglik is om op regenerative wize en mei lokale ôfset fan de eigen gewaaksen in sûn bedriuw te runnen. Se wolle sûn iten foar de mienskip produsearje en oare boeren ynspirearje om te folgjen. 

Gaasterlân wie fan oarsprong in regio dêr 't nôt ferboud waard. Graanbroeders brocht de nôthellen wer werom yn it lânskip.

“It is in unyk streekprodukt. De rassen dy 't al jierren op it bedriuw ferboud wurde krije in eigen karakter, nimme de geur en smaak oan fan de bosken en njonkenlizzende gewaaksen," seit Anne. 

Jan en Anne wurkje gear mei de natuer en kieze harren gewaaksen soarchfâldich om de boaiem sûn te hâlden. Alles begjint nammentlik by in sûne boaiem. Se brûke gjin keunstdong of bestridingsmiddels, mar natuerlike dongstoffen en kompost. De âlde oerrassen binne warber en dogge it goed sûnder ûnnatuerlike helpmiddels. Bisten weidzje op harren lân om de boaiem te ferrykjen en der wurdt bewust mei wetter omgien. In part fan it bedriuw is al biologysk sertifisearre en nei ferwachting is it dat oan de ein fan it jier folslein. De produkten dy 't se meitsje lykas it moal en de blom binne al 100% puer, sûnder tafoegings of bewurkings.

In koarte keten, fan produsint nei konsumint, soarget derfoar dat se in earlike priis biede kinne en dat de negative ympakt op ekosystemen sa lyts mooglik is. Wer wurkje mei de ambachten, lykas it meallen en bakken is dêrby needsaaklik. 

“It is ús winsk dat minsken dy ’t troch de Fryske Marren fytse sjen kinne wêr ’t harren iten ferboud wurdt. Sa drage wy by oan bewustwurding by de konsumint. Yn de winkel op ús hiem hawwe se rjochtstreeks tagong ta de produkten dy 't fan ús lân komme," seit Jan. 

Wolst it Gaasterlânske goud bewûnderje? Folgje dan yn 'e maitiid ris dizze fytsrûte by de fjilden del.

Bedriuwsmodel 

Fan gongbere kontraktikkerbou oerstappe nei in regeneratyf bedriuw giet net fan de ien op oare dei. It is in proses dat acht jier lyn al ynset is. It duorret bygelyks jierren foardat de boaiem wer sûn is en gewaaksen der sûnder (keunst)dong groeie kinne. It freget om in hiel oare wize fan ûndernimmen, ynvestearjen en risiko's nimme.

By kontraktikkerbou wurde alle gewaaksen troch guon ôfnimmers ôfnaam en geane se meastal de grins oer, of yn it gefal fan de nôt, wurdt it ferwurke ta feefoer. Dat bliek gjin duorsume wize fan ferbouwen, ek finansjeel sjoen net. De gongbere gewaaksen binne kwetsber foar sykten en dat makket it bedriuw kwetsber foar mislearre rispingen. It docht bliken dat de âlde nôtrassen sykten en feroarlike waarsomstannichheden folle better treast binne.

It lokaal ferkeapjen fan de produkten oan bakkers en hoarekabedriuwen freget om it ûntwikkeljen fan heechweardige produkten, it opsetten fan nije ferkeapkanalen en ynvestearjen yn masines yn it ferwurkingssintrum, lykas de mûnestien. De bruorren hawwe hjir yn it ôfrûne healjier grutte stappen yn set en konkludearje dat de nije koers kloppet.

Graanbruorren fokust no op it ferwurkjen fan har oergranen ta heechweardich moal en blom. Dizze produkten binne tige populêr by bakkers dy't de kwaliteit en it ferhaal efter harren produkt wichtich fine. In grut part fan de foarried giet nei desembakkers dy 't der hearlike bôlen fan meitsje.

De gearwurking mei thúsbakker Andjelka út Harich en Bakkerij Breimer soarget derfoar dat bôlen en broadsjes breed ôfset wurde kinne. Dizze produkten wurde ek yn de winkel fan FARMily ferkocht.

It hiele proses fan siedzjen ta levering fynt yn Harich plak. Dit soarget foar legere kosten, in goede opbringst foar de boer en in betelber produkt. Der is gjin sprake fan ûnnedige tuskenhannel en transport. Dit makket dat harren produkten tagonklik binne, neist de oare foardielen lykas in bettere smaak en sûner produkt.

Wêrom by Frij Fryslân 

FARMily stie ferline jier op it Frij Fryslân Frijheidsfestival en kaam op dizze dei yn 'e kunde mei de koöperaasje en mienskip. Se besleaten harren by Frij Fryslân oan te sluten fanwegen de fyzje om te bewegen nei in maatskippij dêr 't it boerebedriuw wer midden yn de mienskip stiet.

Sûnt se lid binne hat der weardefolle útwikseling west. Yn desimber ferline jier hawwe se de Midwinterfair host en yn gruttere en lytsere gearkomsten hawwe se hearlike speltbroadsjes ynbrocht foar de mielen. Alle wiken binne der twa oant trije leden fan Frij Fryslân dy 't trije oeren helpe op de pleats mei wurksumheden lykas broadsjes ferpakke, skjinmeitsje en besoargje oan klanten.

Moandei op de temagearkomste Lânbou en Iten wurde harren Harichske ierappels servearre.

Temagearkomste moandei 2 oktober 2023 en meidwaan 

Hast in boerebedriuw of in oar bedriuw of projekt om lânbou, iten en natuer hinne? Dan bist fan herte útnûge om moandei no 2 oktober yn 'e kunde te kommen. Dizze jûn stiet yn it ramt fan it tema Lânbou en Iten. Wy biede dizze jûn in breed programma mei iten fan de boeren, in ferkeaphoeke, workshops (û.o. wecken), in ynhâldlike dialooch oer finansiering foar boeren, bedriuwspresintaasjes en op te starten projekten oangeande grientetunen en elektrokultuer.

Ek ast dy jûn net kinst, bist fan herte útnûge om in e-mail nei info@frij.frl te stjoeren. Dan wurdt der kontakt mei dy opnommen.

Programma 2 oktober 18:00 - 22:30

Dizze gearkomste is op basis fan donaasjes.

Oanmelde

Kinst dy oanmelde troch in e-mail te stjoeren nei info@frij.frl en dêryn ek oanjaan oftst meiite wolst?

Eftergrûn

Pionieren en nije wegen bewandelje

Frij Fryslân is in koöperaasje mei de missy om in minsklike maatskippij en sûne natuerlike systemen te realisearjen, dêr 't eigenerskip en sizzenskip wer by de minsken en mienskip lizze. Leden - minsken en bedriuwen - foarmje ûnderwilens al in krêftige mienskip. Der wurdt pioniere en der wurde nije wegen bewandele. 

Learproses en transformaasje foar elk fan ús

De bedoeling is dat dy nije wizen fan bouwen oan in minsklike ekonomy foar autonomy soargje sille. Binnen ûnderskate tema’s wurdt yn wurkgroepen en projektteams wurke oan it basisferlet lykas enerzjy, soarch en lokaal en farsk iten. Yn de mienskip kreëarje wy mei elkenien ynbring “wearde”. It is in learproses en transformaasje foar elk fan ús en allinnich mei-inoar kinne wy dit foarinoar krije. 

Weardefolle konneksjes

Boerebedriuwen spylje in wichtige rol yn dizze transformaasje en autonomy. De al oansletten boerebedriuwen lizze al ferskate saken yn de koöperaasje. Tink dêrby oan iten, gebrûk fan harren lokaasje foar gearkomsten en / of gebrûk fan in stikje lân om dêr in grientetún op te starten. Fan leden ûntfange se ûnder oare help yn harren bedriuwen en weardefolle konneksjes foar harren projekten.

Oer it bedriuw 

Rûn Libben en Grûn fan Gjalt Tjeerdsma en Leonne Muller is in lyts biologysk melkfeebedriuw mei hoarnde kij op in monumintale pleats oan de Sweachsterwei by it Keningsdjip. In soad minsken kenne dit plak ek as in enerzjyplak dêr 't ynspirearjende byienkomsten plakfine, of as de pleats dêr 't earrebarren harren nêst hawwe op it dak. 

Gjalt komt út in boerehúshâlding en buorket al sûnt 1985 op dizze pleats. Nei tsien jier syn bedriuw op gongbere wize te runnen, ferdjippe er him yn biologyske lânbou en makke as ien fan de earste boeren de transysje. Seis jier lyn kaam metgezel Leonne derby. Leonne hie al jierren in grutte nijsgjirrigens nei it boerelibben. Se fûn der har thús en foarmet in team mei Gjalt yn it wurk op de pleats. Dêrneist hat se ek in passy om harren ûnderfiningen en djippe ynsichten oer te setten nei blogs en byld.

Tegearre ûntwikkelje Gjalt en Leonne harren plak yn ferbining mei grûn en spiritualiteit. Harren driuwfear is om net wetten, regels en ynkommen diktearje te litten, mar djip te harkjen nei de natuer en ekosystemen op de pleats. As boeren wolle se ôfstimd wêze om it goede te dwaan foar bist en minske. Op de pleats wurdt gjin gebrûk fan gemyske produkten makke. Der is al in soad eksperimintearre om de grûn wer ta libben te bringen en in harmoanysk systeem te realisearjen. Dat soarge foar it skjinste dongmeunster ferlike mei tritich oare biobedriuwen. Kealtsjes bliuwe fierder bygelyks langer by de mem as oars.

‘It “produkt” dat de pleats fuortbringt is benammen in ûnderfining’, seit Leonne. Se wolle minsken sjen litte hoe 't je yn yntime harmony mei lân en fee libje kinne. Minsken kinne farske molke helje, mar wat se krije is grutter as in glês molke. Se diele hoe 't se libje mei de seizoenen en wat it wurk is dat dêrby heart; bedongje, rispje, weidzje. Op de pleats libje se yn de syklus fan de natuer. Gjalt neamt dit yntuïtyf enertysk buorkjen.

Sjoch ris nei harren website. Dy stiet fol mei boarnen foar ynspiraasje en edukaasje oangeande de libbensstyl fan Gjalt en Leonne en lânbou yn harmony mei de natuer.

Bedriuwsmodel 

It haadynkommen fan it bedriuw komt út de ferkeap fan molke. Jild is lykwols in middel en gjin doel. De kwaliteit fan libben fan de kij en de energetyske wearde fan de molke is wichtiger as in hege produksje en opbringst.Fertrouwen foarmet de basis yn it bedriuw. Meikoarten ferwachtsje se ek fleis fan eigen kij te leverjen.

Gjalt en Leonne geane foar farren op dyn inerlike kompas, genôch foar dysels, folheid, minder eangst en mear fertrouwen. Oangeande de fraach hoe 't de bedriuwichheid him ûntwikkelje sil, seit Gjalt: 'It giet derom om iepen te stean om wat te ûntfangen dat je net betinke kinne'.

Fyzje 

Gjalt en Leonne binne tsjinstber oan it libben en de grûn. It is de rol fan de boer om der ferantwurdlikheid foar te dragen dat it gehiel kloppet. Sa soene se it leafst harren wurkwize ferienfâldigje nei sa min mooglik prosessen mei de produkten, om dy sa puer mooglik te hâlden en de enertyske wearde yntakt te hâlden. De molke soe dan bygelyks fuortendaliks de tsiisbak yngean, of ferwurke wurde ta kefir. Dan bliuwe de fetten it meast yntakt, wat better past by de molke fan harren kij. Bisten soene se op eigen terrein slachtsje litte wolle, wat op dit stuit (noch) net mooglik is.

De pleats is in thús foar de mienskip en in plak dêr 't fan alles mooglik is. Se bliuwe wei fan technokrasy en litte harren net beheine troch wetten en regels. De skeppende enerzjy is altyd oanwêzich. Har opdiene kennis oer harmony yn 'e grûn drage se oer oan minsken dy 't motivearre binne om te learen. 'Rûn libben en Grûn is op it foarste plak in enerzjyplak - de kij hearre derby.' 

Op harren webside beskriuwe Gjalt en Leonne it sa: ‘Ferskûle tusken de beammen fan wetten en regels sykje wy de romte om op ’e nij te ferbinen sûnder betingsten. It ûnderhâlden fan ymmateriële skjintmes yn in leefmienskip rikt fierder as allinnich wurden yn stelling bringe of je ôfhinklik meitsje fan subsydzjes, beoardiele út beheinde sintúchlike waarnimming wei. It juk dat wy ekonomy neame kin allinnich lichter makke wurde fanút dysels. Ut leafde foar natuer en yn oparbeidzjen út oprjochte belutsenens wei is folle mear mooglik. Dat bringt ús allegear mear as de som fan de dielen.'

Wêrom by Frij Fryslân? 

Gjalt en Leonne besochten yn 2022 it Frij Fryslân Frijheidsfestival yn Riis. Dat fielde as in thús en der wiene in soad bekenden fan harren: mei syn allen Frysk wêze. Wat harren oansprekt yn Frij Fryslân is dat we it oars dwaan wolle en dat we dat leare wolle. De “hoe”-fraach stiet dêrby sintraal. Oan dysels wurkje dêryn is wichtich.

Harren oanbod oan de mienskip bestiet derút om op in part fan it lân in tún oan te lizzen. Se sjogge fierder mooglikheden foar útwikseljen mei leden yn de mienskip, bygelyks fia wurkdagen wêryn 't aspirant-leden fan Frij Fryslân meihelpe kinne, siedzje, reparearje, ensfh. 

Temagearkomste moandei 2 oktober 2023 en meidwaan

Hasto in boerebedriuw of in oar bedriuw of projekt om lânbou, iten en natuer? Dan bist fan herte útnûge om op 2 oktober yn 'e kunde te kommen. Dizze jûn stiet yn it ramt fan it tema Lânbou en Iten. Wy biede dizze jûn in breed programma mei iten fan de boeren, in ferkeaphoeke, workshops (û.o. ynmeitsjen / wecken), in ynhâldlike dialooch oer finansiering foar boeren, bedriuwspresintaasjes en op te starten projekten oangeande grientetunen en elektrokultuer.

Ek ast dy jûn net kinst, bist fan herte útnûge om in e-mail nei info@frij.frl te stjoeren. Dan wurdt der kontakt mei dy opnommen.

Oftraap tema Keunst en Kultuer - 18 septimber 

Moandei 18 septimber fiere wy de ôftraap fan it tema Keunst en Kultuer binnen Frij Fryslân. It liket in brede en gesellige jûn te wurden. Oft je no oerwage om mei te kreëarjen yn dit tema, sels keunstner binne en je mooglik by de koöperaasje oanslute wolle of gewoan in moaie temajûn bywenje wolle … je binne yn alle gefallen fan herte wolkom!

De jûn is fol mei in breed oanbod oan keunstuteringen en koarte workshops. Guon workshops hawwe in maksimum oantal dielnimmers. Wy wurkje net mei ynskriuwingen.

Komst ek?

Stjoer dan in e-mail nei info@frij.frl. De jûn begjint om 18:00 oere. Om 18:30 oere wurdt iten servearre. Wolst mei-ite? Lit it dan by dyn oanmelding witte ( uterlik tongersdei 14 septimber! ). Entree is frij foar elkenien. Wy wurkje op basis fan donaasjes. Nei oanmelding krije je gegevens oer de lokaasje.

Lês ek de tematekst.

Programma 18 septimber 18:00 - 22:30

Boer Bart 

Bartele en Rianne Holtrop kochten as krekt troud stel harren pleats tsien jier lyn om der te buorkjen yn harmony mei de natuer. Se woene der in lânboubedriuw realisearje dat sa puer is dat it tûzen jier bestean kin. Miskien hawwe jim it bedriuw foarby kommen sjoen yn de media de ôfrûne wiken. Se hawwe in moedige stap set nei autonomy troch de pleats te dielen mei tûzen minsken yn de foarm fan obligaasjes. Sa komme se ta in pleats dy 't tûzen jier bestean kin. Fol fertrouwen en leauwe, frij fan banklieningen en koartetermynwinsten. It bedriuw wol in ynspiraasjeboarne wêze foar de nije wrâld, in “ Nije Fryske Pleats ”.

Fyzje

Bartele en Rianne ûntwikkelen de pleats sa dat dy folslein gearwurket mei de natuer en past yn de omjouwing. Hja kombinearje op de pleats alle fasetten fan de natuer om te wurkjen oan iten fan hege kwaliteit dat net allinnich streksum is, mar foaral bydraacht oan de lichaamlike en geastlike sûnens fan de minske. De pleats is miljeusuver, bistfreonlik en enerzjyneutraal. De bisten wurde serieus naam yn harren karakter en gefoel. De oplossingen foar de takomstige lânbou lizze neffens Bartele en Rianne yn de natuer en net yn technyske prosessen. Dêrom wurde der gjin gemyske middels brûkt om produksjes te ferheegjen. Boer Bart wurket mei âlde rassen, en der wurde planten, blommen en beammen op de pleats plante, sadat de kringloop ryk, robúst en sûn wurdt en bliuwt.

“Foarút nei de oarsprong” 

De ynspirearjende missy fan Bartele en Rianne is om in tiidleas systeem te kreëarjen op in pleats dy ’t oer tûzen jier noch bestiet. Nei tsien jier boeren binne se in hiel ein op wei en sjogge se dat der in soad mooglik is om bioferskaat werom te bringen en wearde te kreëarjen. It bedriuw hat ek in sosjale funksje en biedt njonken molke, fleis en aaien ek in wurk - en learplak oan minsken dy 't efkes net meikomme kinne yn de maatskippij. Minsken mei in ôfstân ta de arbeidsmerk, dy 't graach wer mear mei harsels yn kontakt komme en wer mear ferbine wolle mei de natuer en puer ite. Dat is suksesfol. "Nei alle gedachten omdat ús pleats sa goed mei de grûn ferbûn is," sizze Bartele en Rianne.

Bedriuwsmodel - belutsenheid kreëarret tink - en kreaasjekapasiteit 

De basis fan it bedriuw bestiet út in biologyske melkfeehâlderij, weidende hinnen, in restaurant en in boarterspleats. Der wurdt troch de kij fan Boer Bart molke produsearre, de hinnen leverje hearlike aaien en der wurdt fleis fan eigen bisten ferkocht. De oanfoljende bedriuwsaktiviteit is de boarterspleats mei hoarekagelegenheid. Dit plak is fêst bekend by in soad minsken mei jonge bern. Se wurkje der mei de produkten fan eigen buorkerij en as it slagget mei produkten fan lytse ûndernimmers út de regio. Op dy wize hat net allinnich Boer Bart baat by de besikers, mar ek de lytse ûndernimmers mei moaie produkten út de regio. Troch it dielen fan de pleats yn de foarm fan obligaasjes binne in soad minsken út de omjouwing en dêrbûten ûnderdiel fan it bedriuw. Het zorgt voor een enorme betrokkenheid en dat creëert een gigantische denk- en creatiecapaciteit. "Want as tûzen minsken út betrouwen wei gearwurkje ûntstiet der wat dat we no net betinke kinne", seit Bartele. Ynienen is alles mooglik, lykas rigen mei fruitbeammen foar in ‘pluk-supermerk’ of it oanpassen fan it natuerlike sloatesysteem foar it ‘kweken’ fan iel en fisk. Bartele is nammentlik wis dat natuer, lânbou en sûn libben inoar fersterkje. Foaral as wy doare te sjen nei hoe 't yn de natuer alles mei-inoar gearwurket.

Ambysje - itensbosk en soarchplak 

Dreaun binne Bartele en Rianne wis. Fjouwer sûne soannen fierder en midden yn de obligaasjekampanje komme de dreamen foar koöperaasje “Nije Fryske Pleats U.A.” yn in streamfersnelling. Trochdat de buorman syn grûn te keap set hat, wurde de plannen om fan de pleats in platfoarm te meitsjen foar folle mear as allinnich kij en hinnen twa jier earder makke. Der wurdt yn febrewaris in 'voedselbos' weefd oer de hiele pleats. Dat moat in soarchplak wurde dêr 't it ferbouwen fan iten, it omsjen nei minsken, oplieding, terapy en alles wat we no noch net betinke kinne byinoar komme. It is de bedoeling dat de koöperaasje in platfoarm wurdt foar dreaun en ûndernimmende minsken, dy 't mei passy en fertrouwen harren talint taheakje wolle oan de wrâld. 

Wêrom by Frij Fryslân 

Doe 't Bartele Frij Fryslân besocht like it as hiene de minsken yn Frij Fryslân syn eigen noarmen en wearden opskreaun. Noarmen en wearden dy 't oanjouwe dat gearwurkjen better wurket as tsjinwurkje. Wy kreëarje nammentlik saken út fyzje wei yn stee fan ús ôf te setten tsjin besteande systemen, gewoan om 't wy wer werom moatte nei minsklikheid en sûne natuer. Frij Fryslân biedt foar Bart de ferbining mei lykstimden en weardefolle konneksjes foar de projekten dy 't yn de opstartfaze sitte. Boer Bart is in pleats fan de mienskip.

Lês mear oer Boer Bart hjir: www.boerbart.nl 

Temagearkomste moandei 2 oktober 2023 en meidwaan

Hasto lykas Boer Bart in boerebedriuw of in oar bedriuw of projekt om lânbou, iten en natuer hinne? Dan bist fan herte útnûge om op 2 oktober yn 'e kunde te kommen. Dizze jûn stiet yn it ramt fan it tema Lânbou en Voedsel. Wy biede dizze jûn in breed programma mei iten fan de boeren, in ferkeaphoeke, workshops (û.o. ynmeitsjen / wecken ), in ynhâldlike dialooch oer finansiering foar boeren, bedriuwspresintaasjes en op te starten projekten oangeande grientetunen en elektrokultuer.

Ek ast dy jûn net kinst, bist fan herte útnûge om in e-mail nei info@frij.frl te stjoeren. Dan wurdt der kontakt mei dy opnommen.

It begryp wearde

It wurd ‘wearde’ is besibbe oan it wurd ‘wurde’, dat oarspronklik ‘wenden, draaien’ betsjutte. Etymologen ûnderstelle in betsjuttingsûntjouwing fan ‘tawend’ nei ‘passend', nei ‘in passende wearde hawwend’. Sa plat as in dûbeltsje slein is eat wurdich wat de gek der foar jout. It is fansels allegear folle yngewikkelder as dat, mar it is wol hiel belangryk om te beseffen dat wearde nea absolút is. Der sit altyd it elemint fan ferliking yn: twa saken wurde mei-inoar fergelike en harren relative wearde wurdt bepaald. De wearde fan wat dan ek is altyd de útkomst fan in minsklike hanneling fan wurdearring. Wearde bestiet net sûnder de minske.

Alles is te keap

Yn primitive maatskippijen wie net alles te keap en ek net alles persoanlik besit. Yn it moderne Westen is alles te keap en is hast alles priveebesit (ûnder oare troch de privatisearringsweagen fan de jierren 1990 ). Om op dat earste troch te gean: alles is in ‘commodity’ of hannelswaar wurden. En alles is dus foar jild te keap. Der is in útdrukking yn it Ingelsk dy ’t sa giet: ‘everything is for sale if the price is right’. Dat betsjut dat alles kocht of ferkocht wurde kin as de keaper en de ferkeaper it iens wurde oer de goede priis. It ymplisearret dat alles in jildlike wearde hat en dat minsken ree binne alles te ferkeapjen as de priis mar goed is. 

Nei alle gedachten begjint by elkenien wol wat te knagen by de útdrukking dat alles te keap is. Wat bart der dan? As wy ‒ op 'e nij in Ingelske útdrukking brûkende ‒ 'sell your mother', dus eat ferkeapje dat ús hiel dierber is, en dêr 't elkenien fan sjen kin dat it ferkeapjen derfan ûnetysk is, dan is der dus op in hiel djip nivo wat mis as alles yn 'e wrâld in hannelswaar wurden is. En dat is spitigernôch wol de situaasje dêr 't wy ús yn befine.

Jild

Ek de etymology fan it wurd ‘jild’ is nijsgjirrich. It is in ôflate fan it tiidwurd ‘jilde’, wat it meast foarkomt yn de foarm ‘ferjilde’ en oarspronklik ‘fergoedzje, betelje, kompensearje’ betsjut. Wy moatte dêrby ynearsten tinke oan in kontekst fan geweld tusken minsken en it ôfkeapjen fan wraak. Werjild wie de priis fan in minskelibben: de hoemannichte weardefolle saken dy 't ien betelje moast oan 'e neiste famylje fan immen dy 't er deamakke hie. Ast dat net diest, wie it each om each, tosk om tosk: dan naam de famylje wraak. Men betelle dus om jins eigen libben te behâlden en moast de famylje der faak fan oertsjûgje om it werjild te akseptearjen en fan it nimmen fan wraak ôf te sjen.

Ek it ferâldere wurd ‘ gilde ’ is besibbe. In gilde wie in midsiuwske beropsferiening (bygelyks it bakkersgilde, it kearsemakkersgilde ensfh.), mar dizze ferienings wiene begûn as offermienskippen, dêr 't de kristlike tsjerke net sa bliid mei wie: der siet in prekristlik kantsje yn. En dat komt noch ta utering yn it wurd gilde, dat ferwiist nei it mienskiplik beteljen foar it rituele miel dat se nuttigen. 

Wearde wurdt tsjintwurdich útdrukt yn jild, yn de betsjutting dy 't wy kenne: euro's, dollars of roebels. En dat liedt ek hiel faak ta gekke situaasjes. De measte minsken moatte wurkje foar har jild, wêrtroch 't harren libbensenerzjy, metten yn oeren, omwiksele wurdt foar jild. Wylst minsken dus wearde kreëarje troch harren tiid, wurkkrêft, tinkkrêft en kreativiteit om te setten yn dingen fan wearde, binne it net minsken dy 't it rjocht hawwe om jild te kreëarjen. Dat binne de banken. De banken kontrolearje dus op dizze wize de libbensenerzjy fan minsken.

En wat te tinken fan de mismatch dy 't soms field wurdt troch de wearde dy 't takend wurdt oan eat, útdrukt yn jild, en de wearde dy 't it foar de besitter of skepper hat? Nim it foarbyld fan in âld teepotsje dat meinaam wurdt nei it TV-programma ‘Tussen Kunst en Kitsch’, dêr ’t eksperts de keunstobjekten en antikiten fan besikers taksearje. Dat teepotsje blykt mar in pear tientsjes wurdich te wêzen. Mar foar de besitters is it in kostber oantinken oan harren ferstoarne mem. Foar harren is it fan ûnskatbere wearde. En dochs binne se teloarsteld as se de taksaasje fan de ekspert hearre. Krekt as moat er de wearde fan har mem útdrukke.

Koartsein, foar no kinne wy konkludearje dat der in hiel soad te filosofearjen falt oer wearde en jild. Dat liket miskien in eksersysje foar filosofen of wittenskippers, mar de tiid fan no en stiet fan de maatskippij iepen ús om tegearre dit ûnderwerp te ûndersykjen. Om ús herten en geasten los te weakjen en op in nije wize mei-inoar libje te kinnen, moatte wy mei ús allen oer wearde en jild en it plak dêrfan yn ús libben neitinke. Dit wie dêrta in lytse earste oanset en dy wurdt ferfolge.

Wat betsjut wearde foar dy? 

In nijsgjirrich ûnderwerp om út ferskate ynfalshoeken wei oer nei te tinken en mei-inoar te bepraten. 

Hâld ek de nijsbrief en de aginda yn 'e gaten foar mear artikels, de oankommende temagearkomste Wearde en nije wurkgroepen.

Wêrom sil kapitalistyske mondialisearring der perfoarst net yn slagje wolfeart, lok en frede te bringen foar de hiele minskheid? De twa fatale tekoartkommingen fan it kapitalisme binne de krisissen fan klassepolarisaasje (de riken wurde riker, der is jimmeroan in groep alderearmsten en de middenklasse wurdt hieltyd ûnwisser) en fan ekologyske ûnhâldberens (in ûnûntkomber gefolch fan sawol kapitalistyske as sosjalistyske groeidogma 's). Dizze krisissen kinne direkt taskreaun wurde oan de transnasjonale kapitalistyske klasse (besteande út saaklike, politike, profesjonele en konsuminterjochte fraksjes) en har dominante weardesysteem, de kultuerideology fan it konsumentisme.

Lit ik simpelwei wize op de wichtichste eleminten fan in progressive net-kapitalistyske transysje. It earste is de maat. Enoarme transnasjonale ûndernimmingen en bedriuwssteaten, betsjinne troch enoarme profesjonele en organisaasjes foar konsumpsjeguod en - tsjinsten, dominearje oeral it libben fan minsken. It liket dus foar de hân te lizzen dat lytsskalige struktueren better wurkje kinne soene en minsken better by steat stelle kinne in befredigender libben te lieden. Dat is net in dreambyld fan isolearre, lokale sellen; myn fyzje op in alternative, radikale, fiergeande mondialisearring foarsjocht yn netwurken fan lytse produsinte-konsumintekoöperaasjes (PCC 's) dy 't op ûnderskate nivo's gearwurkje. Yn it foarste plak om in behoarlike libbensstandert foar elkenien op 'e planeet te garandearjen.

Hoe kinne PCC's organisearre wurde om it emansipatoir potinsjeel fan mondialisearring te benutten yn in net-kapitalistyske wrâld? It ienfâldige en bemoedigjende antwurd is dat se wurkje soene, alteast yn de iere stadia fan transformaasje, lykas miljoenen lytsskalige koöperative groepen op it stuit al wurkje yn enklaves oer de hiele wrâld.

De oare essays yn dit sympoasium dokumintearje ynspirearjende ferhalen oer progressyf aktivisme en bewustwurding, mar it is net ferwûnderlik dat se allegearre problematysk binne. Sharryn Kasmir lit sjen dat Mondragon – oait de grutste hope fan de koöperative beweging – ûnûntkomber kompromittearre liket binnen it ramt fan in mondiaal kapitalistysk systeem. Yn har casestudy fan de Uralungal Labour Contract Cooperative Society yn Kerala ûntbleatet Michelle Williams de needsaaklike betingsten foar echte kontrôle troch wurknimmers, mar har konklúzjes suggerearje dat de takomst derfan net wis is. Yn it ynterview mei Paul Singer biedt de evolúsje fan de Solidariteitsekonomy yn Brazilië bemoedigjende resultaten om minsken út de earmoed te heljen, mar it bliuwt in enoarme opjefte en it is ûndúdlik hoe 't de maatskippij as gehiel feroare wurde kin. Julián Rebóns analyze fan troch arbeiders behearde fabriken yn Argentinië ropt fragen op oer wêrom 't in kapitalistyske steat it harren maklik meitsje soe om te gedijen of sels te oerlibjen. Sa ek it ûndersyk fan Theodoros Rakopoulos nei anty-tuskenhannelmerken yn Grikelân, dêr 't linkse kaping fan de steat troch de politike partij Syriza de beweging earder liket te remjen as te stypjen.

Gjinien fan dy inisjativen wiist op in útwei út kapitalistyske útrûpeling of ekologyske ûnhâldberens, en gjinien fan harren problematisearret echt de rol fan de steat – oft it no lofts, rjochts of sintristysk is – noch hoe ’t dy inisjativen wurkje mei de kapitalistyske konsumintemerk. Ik konkludearje dat alle steaten úteinlik hiërarysk binne en dat wy allinne yn lytsskalige mienskippen lykas PCC's, lokaal of wrâldwiid ferbûn fia ynternet, dat ûnûntkombere hellend flak mije kinne.

Yn syn Prison Notebooks sei Gramsci dat yn tiden fan krisis it âlde stjert en it nije noch net berne is. Wylst Gramsci de oandacht fêstige op de syklike symptomen fan sa 'n situaasje (yn 1930 ), is ús krisis oars. Ik wol de oandacht fêstigje op mear hoopfolle symptomen (dy 't wachtsje om berne te wurden) fan ús hjoeddeistige krisis fan kapitalistyske hegemony.

De libbensfetberens fan inisjativen dy ’t besykje om konkurrinsje mei de merk te mijen en te ûntsnappen oan de hiëraryske steat, berêst op in soad net-teste oannames. De earste ferûnderstelling is dat dejingen dy 't essinsjele deistige taken útfiere soene, har wurk dwaan bliuwe soene yn in PCC (Participatory Community Cooperative) yn stee fan by grutte bedriuwen en harren lokale dochterûndernimmingen. Dat giet om talleaze minsken dy 't op dit stuit wurkje yn partikuliere of publike sektoaren, direkt of yndirekt, om PCC's op te rjochtsjen yn harren lokale mienskippen, dêr 't iten produsearre wurdt, transport organisearre wurdt, learmooglikheden en feardigensoerdracht fersoarge wurde, sûnenssoarch wurdt jûn, enerzjysystemen beheard, ensafuorthinne. PCC's dogge dit al op lytse skaal oer de hiele wrâld, mar soksoarte inisjativen hawwe it dreech binnen kapitalistyske merken. Mienskipsstypjende inisjativen op it mêd fan lânbou yn ferskate parten fan 'e wrâld fertsjintwurdigje in earste stap op in lange en drege wei nei selsfoarsjenning yn dizze sfear.

Neoliberale ideologen hâlde út dat der gjin alternatyf is foar kapitalistyske globalisearring. As wy wegerje harren te leauwen en as wy begjinne mei it meitsjen fan alternatieven en dizze alternatieven begjinne harsels te bewizen op harren eigen betingsten, dan kin de logika fan de merk wjerlein, ûndermine of sels negeard wurde. Wylst ik dit skriuw, sjoch ik de laits op de gesichten fan dejingen dy 't dit wol leauwe wolle soene, mar it net te leauwen fine. Hûndert jier lyn waarden ideeën oer suksesfol transplantearjen fan minsklike organen, live foarfallen fan oeral op 'e wrâld folgje, rinne op 'e moanne, ynterkontinintaal reizgje binnen pear oeren en ynstant kommunikaasje as net te leauwen fuortset. Sa ’t de oprop fan it Wrâld Sosjaal Forum klinkt: “In oare wrâld is mooglik.”

Mei net folle útsûnderingen is de sosjology swijsum oer soksoarte saken; sels de oerwaging om se oan te kaarten, bringt de ûngemaklike driging fan profesjonele spot mei har mei fan de Weberiaanske weardefrije poartewachters. It is net ferwûnderlik dat graduate skoals en finansieringsynstânsjes oer it algemien weromhâldend binne om ûndersyk te stypjen by net-kapitalistyske linen del. De irony is dat der fansels in protte ûndersyk bestiet dat kritysk is oer in soad fasetten fan de kapitalistyske maatskippij, mar praktysk neat dêrfan it kapitalisme sels ta diskusje stelt of fraachtekens set by de net-kapitalistyske maatskippij; sels in tinker sa foarútstribjend as E.O. Wright komt min of mear ta dizze konklúzje yn syn gâns priizge wurk Envisioning Real Utopias.

Mar de tiid is ryp foar in nije radikale progressive sosjology om dizze útdaging fan teory en ûndersyk oer de net-kapitalistyske maatskippij oan te gean. Dat soe ynhâlde dat it dogma fan de hieltyd tanimmende groei, de stipepylder fan de kapitalistyske globalisearring, de sosjaal-demokrasy en it ortodokse marksisme, yn 'e kiif steld wurdt. Dit wurdt al bepraat fia it idee fan mienskiplik ûntgroeie (degrowth). It soe wis betsjutte dat de riken minder ryk wurde soene en de earmen riker wurde soene yn materiële besittingen, hoewol 't elkenien profitearje soe fan net-materiële rykdommen. De kultuer-ideology fan it konsumentisme soe ferfongen wurde troch in kultuer-ideology fan minskerjochten en ferantwurdlikheden, dêr 't de wichtichste in serieuze ynset fan is foar in fatsoenlike, duorsume libbensstandert foar elkenien.

Allinnich troch de merk te negearjen kinne wy ûntkomme oan de ûnûntkombere katastrofale gefolgen fan de kapitalistyske globalisearring. Tajûn, dit klinkt folslein ûnrealistysk, mar allinnich as wy de achilleshiel fan it wrâldwide konsumpsjekapitalisme net erkenne. It is nammentlik basearre op soevereiniteit fan konsuminten en konsuminten kinne net twongen wurde om junkfood en - drank en junkkultuer te konsumearjen. De macht fan kapitalistyske marketing en reklame en it ideologyske steatsapparaat is hiel grut, mar as âlden der folslein bewust fan makke wurde kinne hoe 't de merk harren en harren bern skea docht, is der noch hoop foar de planeet en elkenien dy 't derop libbet. Hoe dreech oft it ek is om ús de ein fan it kapitalisme, de ein fan de hiëraryske steat en de needsaak ta ûntgroeie (degrowth) foar te stellen, yn alle gefallen jildt: hoe langer oft wy dermei wachtsje, namste dreger it wêze sil om it ta stân te bringen.

Leslie Sklair, London School of Economics (oarspronklik publisearre yn 2016, oerset mei tastimming fan de auteur)

De foarm dêr 't foar keazen is, is dy fan de koöperaasje: in kombinaasje fan in feriening en in bedriuw. Yn de koöperaasje leare we om wer as minsken gear te libjen en te wurkjen. Undertusken bouwe wy ús eigen ekonomy op. Sa wurkje yndividuen, inisjativen en bedriuwen gear oan in ekosysteem wêryn 't de minske en natuer sintraal stean en wêryn 't de sizzenskip wer by de minsken leit. 

Op ferskate oare plakken yn Nederlân binne minsken aktyf yn soartgelikense bewegingen. By it opstarten en draaien hjirfan komme wy ferskate útdagingen tsjin. Op 16 july komme minsken fan Frij Fryslân del om te dielen hoe 't sy hjirmei omgean en om ûnderfiningen en lessen út te wikseljen, yn de foarm fan in presintaasje en in dialooch. 

Do bist fan herte wolkom! Tagong is op basis fan in frijwillige donaasje. Kofje en tee binne tsjin betelling te krijen.

Gegevens gearkomste

Lokaasje: Marconistraat 7, 7903 AG Hoogeveen.
Ynrin: 13.00 uur. 
Oanfang: 13.30 uur.

Oanmelde fia zwd4.0@proton.me.

Hast noch fragen?

Stjoer in e-mail nei zwd4.0@proton.me.

In learmienskip foar en troch skoalbern en harren âlden

Moanlikse gearkomste op unike lokaasje 

Om de learmienskip op te bouwen, komme de oprjochters foarearst ien kear yn de moanne gear op de twadde sneon fan de moanne mei oare âlden en harren bern. Hjir ferbine se op in (no noch) wikseljend plak yn de natuer. Aktiviteiten en ideeën komme benammen fan de bern fan alle leeftiden. Der binne opsjonele aktiviteiten, lykas wyldplukken, hutten bouwe, mei-inoar itensiede, sjonge, muzyk meitsje, spultsjes dwaan en nifelje.

Fan minsken dy 't har oanslute, freget Sinnewende belutsenens en kommitmint. De bern wurde folge yn wat sy nedich hawwe om leare te kinnen. Alden kinne dêrop oanslute troch harren ekspertize en ideeën yn te bringen. 

Troch dizze oanpak bliuwt de wille yn learen behâlden. Elkenien leart faninoar en de fraach om bygelyks rekkenjen te learen en lêzen folget fansels wannear 't dy feardichheden nedich binne by wat de bern leare wolle.

Foarearst fine dizze dagen plak yn it wykein, om foar alle bern, oft se no wol of net yn it skoalsysteem sitte, in noflik plak te kreëarjen. Bern yn it skoalsysteem kinne oplade yn de natuer en praktysk dwaande wêze as tsjinwicht foar in lange skoalwike.

Ek minsken sûnder (skoalgeande) bern dy 't har kennis diele wolle, of dy 't graach wat fan bern leare, binne fan herte wolkom. Wy leare faninoar: jong fan âld en âld fan jong!

Praktyske ynformaasje 

Wa: bern fan alle leeftiden en harren âlden en begelieders dy 't harren kennis diele wolle.

Wannear: Alle twadde sneonen fan de moanne fan 10.00 - 15.00 oere.

Wêr: Omjouwing Drachten / Beetstersweach; de lokaasje kin alle moannen wikselje.

Wêrom: Ut dizze gearkomsten wei wolle wy mei âlden, bern en belutsenen in learmienskip opsette.

Mail foar mear ynformaasje sinnewende@protonmail.com

De ôfrûne moannen hawwe wurkgroepen binnen de koöperaasje Frij Fryslân har bûgd oer de fyzje op sûnens, hoe 't wy fraach en oanbod fan soarch byinoar bringe kinne en hoe 't de finansjele kant dêrfan garandearre wurde kin. Wy binne no binnen it tema Sûnens úteinset mei it útnûgjen fan soarchbedriuwen foar it koöperatyf wurdearringssysteem.

Graach fertelle wy dy mear oer ús fyzje, plannen en hoe 't wy de ûnderlinge gearwurking sjogge. Sûnens is ús wichtichste besit en der is oer de hiele liny, previntyf likegoed as kuratyf, in soad wurk oan 'e winkel. Dit mei-inoar dwaan makket it safolle leuker en krêftiger!

Do bist fan herte wolkom op moandei 16 oktober yn Ljouwert. Mochtst net kommen kinne, dan is de folgjende mooglikheid op moandei 11 decimber op deselde lokaasje.

Programma: 

• 18.45 – 19.15 oere: útlis oer it Frij Fryslân wurdearringssysteem.
• 19.15 – 19.45 oere: fisy op sûnens, útlis oer de earste stap, takomstige stappen en hoe 't wy de ûnderlinge gearwurking sjogge.
• 19.45 oere: mooglikheid ta neiprate en yn 'e kunde komme mei oanwêzigen.

Nei oanmelding fia info@frij.frl o.v.v. ‘ gearkomste soarchûndernimmers ’ stjoere wy dy in befêstiging mei mear ynformaasje en lokaasje.

Wy sjogge dernei út dy te moetsjen op 16 oktober of 11 decimber!

Wat kinst ferwachtsje? 

• Kennismaken, verbinden en uitwisselen
• Duidelijkheid over missie en visie van Frij Fryslân
• Duidelijkheid over hoe 't de mensen bij Frij Fryslân met elkaar omgaan
• Een ervaring met je eigen drijfveren en kwaliteiten
• Een heleboel plezier!

En antwurd op de fragen:

• Wat is de missy fan Frij Fryslân?
• Hoe wurdt dy missy neistribbe?
• Wat driuwt de minsken binnen Frij Fryslân?
• Hoe wolst sels it leafste bydrage?
• Hokker driuwfearren en kwaliteiten wolst dêrby ynsette?
• Wat kinst dwaan binnen Frij Fryslân?

Bist derby? 

Dizze workshop wurdt geregeld jûn op de ynrinmoandei. Do wurkest yn in oersichtlike groep mei meardere begelieders: dit om te garandearjen dat der genôch persoanlike oandacht is foar dy en dyn fragen en ûnderfiningen. 

De workshop is kosteleas foar leden. Skriuw dy fêst yn foar dizze moaie ynteraktive ûnderfining! Kinst nei de training ek gesellich in hapke mei-ite foar in troch dy te bepalen donaasje. Ek it itensieden wurdt troch (aspirant-)leden dien op de moandei. 

Lit dy ynspirearje 

Dizze workshop is in yntroduksje. Wy begjinne letter dit jier mei wiidweidiger trainingen om persoanlik liederskip, ûndernimmerskip, gearwurking en sizzenskip hinne. 

Oanmelde 

Je kinne je oanmelde foar de workshop fia info@frij.frl.

Op sneon 24 juny organisearret Keuze Vrij By My yn gearwurking mei Frij Fryslân de Kies Jouw Geld Dag yn Fryslân. Hjir ûntdekst alles oer nijsgjirrige alternativen dêr't wat fan ferwachte wurde kin foar it falende jildsysteem en de CBDC. En hoe 't je dermei oan de slach gean kinne. 

Wêrom dizze dei? Hiel simpel. Ynstee fan dy soargen te meitsjen oer stiigjende prizen, in nije ekonomyske krisis, it ôfskaffen fan cash jild of de komst fan programmearber jild (de digitale euro of CBDC) wêrby 't oerheden en banken kontrôle krije oer dyn beurs, kinst better dyn omtinken rjochtsje op de alternativen op it mêd fan jild. Want dy binne der!

By de Kies Jouw Geld Dag sette wy in oantal fan dizze geweldige inisjativen foar dy op in rige. Fryske en (ynter)nasjonale. Sa silst harkje nei lêzingen fan Ronald Bernard (URA ), Anthony Migchels (Florijn ), Bart van Meulenbroek (Friling ), Lenie Braks & Petra Vlutters (Fryske Euro) en Serhan Meewisse (Bitcoin ).

Yn it panelpetear kinne je de sprekkers (kritysk) befreegje en op de ynformaasjemerk ûntdekke hoe 't je der praktysk mei oan de slach kinne. Yn dizze fideo fertelt Olaf Weller fan Keuze Vrij By My der mear oer: https://vimeo.com/829359028 

Spesjaal foar dy hawwe wy dizze koartingskoade wêrmei'tst € 5, - koarting krijst op dyn ticket: 5 KJGDFR 247 

Sjoch foar mear ynfo en reservearje dyn plak hjirre.

Wat bart der yn dyn libben en binne der dingen dy'tst oars wolle soest? 

Libbest dyn dreamen of bist de lêste jierren it paad wat bjuster wurden? 

Hast graach nije kontakten en in goed petear by it kampfjoer?

It program

It program bestiet út in mjuks fan lekker bûten oan'e gong wêze en de boer helpe mei de tún en de bisten. Der is in karút fan workshops, fan wyldplukken oant bewustwêzensaktiviteiten dy't dy helpe om mear ynsicht yn dyn eigen libben te krijen.

Der is in planboerd oanwêzich dêr'tst sels ynfolje kinst watst graach dwaan wolst. 

• Moarns: in noflik begjin fan de dei mei lichemsaktiviteiten om yn balâns te kommen
• Deidielen wêryn atst kieze kinst út:
  • Meihelpe op 'e pleats (û.o. putsjes en bisten fersoargje)
  • Workshop: de blik fan binnen: wat libbet der op it stuit yn dy?
  • Tún fersoargje en grienten rispje
  • Aktiviteiten yn it natoergebiet
  • Sportaktiviteiten: fierljeppe, volleybal, etc.
• Jûns is der in kampfjoer en gesellichheid!

Wêr en wanneer

Data: tiisdei 8 o/m freed 11 augustus 
Lokaasje: we ferbliuwe op in soarchpleats yn Noard-Fryslân. Do dielst in keamer mei trije oaren. 
Kosten: foar aspirantleden fan Frij Fryslân €100,- en foar net-aspirantleden € 125,-. Mocht dit net slagje, nim dan kontakt mei ús op. Dit bedrach is ynklusyf oernachtsjen, iten en drinken. We ite hearlik sûn en hâlde rekken mei alle allergieën en diëten. 
Fragen: mail nei gezondheid@frij.frl
Oanmelding: fia it formulier hjirûnder. Hjir kinst saken oanjaan dy't wichtich binne foar dy. 

Hast it gefoel datst te faak op dyn tillefoan sjochst? Dan hawwe wy goed nijs. Wy geane dizze dagen efkes hearlik offline (der is wol berik foar as dat nedich is).

Nei in pear dagen giest wer nei hûs, lekker opladen en mei moaie ynsichten. Do fielst de frijheid wer om dyn libben foarm te jaan. 

In midwike om noait te ferjitten! 

Hasto sin om dyn eigen frijheid wer echt te fielen, te libjen mei it ritme fan de natoer en te ûntdekken hoe'tsto yn it libben stean wolst?

Jou dy dan gau op foar dizze midwike fan 4 dagen troch ûndersteand formulier!

Foardielen om oan te sluten

• Frij Fryslân is in groeiende, hechte mienskip mei in soad potinsjele ôfnimmers fan tsjinsten en / of produkten fan dyn bedriuw.
• Der binne in soad mooglikheden om dyn oanbod ûnder de oandacht te bringen by sawol de leden fan de koöperaasje as oare ynteressearren yn Frij Fryslân. Tink dêrby oan ledegearkomsten, bedriuwsreportaazjes op YouTube en Odysee en fierder ûnder oare nijsbrieven en websiden.
• In twawyklikse mooglikheid om kontakt te meitsjen mei de koöperaasjeleden is ús ynrinmoandei. Hjir kinst yn 'e bedriuwehoeke dyn bedriuw presintearje en produkten en tsjinsten ferkeapje
• Wy bondelje krêften. Mei-inoar steane wy sterker en kreëarje wy foar elkenien mearwearde en mear autonomy: dat is de koöperative gedachte! Sa wurde der op dit stuit de earste stappen set mei de ynset fan leden út de koöperaasje by in oansletten bedriuw.

Oanbod foar de koöperaasje 

In wichtich útgongspunt is dat elk (aspirant-)lid wat yn de koöperaasje bringt. Minsken sette harren tiid, enerzjy en talinten yn. Foar bedriuwen giet dit faak oer in jefte oan de koöperaasje yn de foarm fan produkten of tsjinsten. Foar elke organisaasje sil dit oanbod maatwurk wêze. It kin lestich wêze om dyn jefte as bedriuw foarôf te bepalen. Dan is it ek mooglik om in yntinsje út te sprekken, dy 't nei oansluting yn oerlis konkreet makke wurdt.

In pear foarbylden 

Sa kinst tinke oan in soarchferliener dy 't alle wiken ien konsult beskikber stelt oan de koöperaasje, in timmermansbedriuw dy 't seis wurkoeren yn de moanne ynbringt, in boer dy 't 50 kilo tsiis jout foar Frij Fryslân gearkomsten of in boartersguodwinkel dy 't alle moannen in spul jout oan in by ús oansletten skoalle. 

Utwikselingssysteem (Wurdearring) 

De ynbring fan minsken en de donaasjes fan bedriuwen sille útwiksele wurde troch middel fan in systeem: de digitale Friling. Dêrmei set yn 2023 in pilot útein. In eksperimint dêr't (noch) net eksakt by te foarsizzen falt hoe't it útpakt. Dat freget noch fierdere útwurking. It wichtichste útgongspunt is dat dit in middel is wêrby 't elkenien mearwearde ûnderfynt: in win/win situaasje.

Lid wurde?

Elke organisaasje kin in fersyk ta lidmaatskip yntsjinje: ienmanssaken, stichtingen, BV’s, oare koöperaasjes, etcetera. Der jilde twa betingsten: de organisaasje ûnderskriuwt de fyzje fan Frij Fryslân en de organisaasje docht in oanbod oan de mienskip. Nei ûntfangst fan dit fersyk, sil de mienskip oanjaan oft sy it iens is mei de oansluting fan de organisaasje.

De mienskip hat it foar it sizzen 

Yn Frij Fryslân nimme de minsken mei-inoar, transparant en earlik besluten. Ek oer it oansluten fan organisaasjes beslút de mienskip. Hjirby hawwe oare organisaasjes gjin stim, in bedriuw kin dus net meibeslisse oer de oansluting fan in oar bedriuw. Wy dogge dit sa omdat libbene minsken dejingen binne dy 't it heft yn hannen hearre te hawwen.

Yn 'e kunde komme 

Hasto in bedriuw en wolst earst frijbliuwend yn 'e kunde komme mei minsken yn ‘e koöperaasje? Kom dan mei ús yn ’e kunde op in ynrinmoandei (sjoch ek de aginda op frij.frl) of nim kontakt op fia info@frij.frl.

De Bedriuwegroep stiet foar dy klear!

Wy kinne ús yntinke datst fragen hast. Binnen Frij Fryslân is wurkgroep Bedrijven aktyf. Dizze groep fungearret as earste oansprekpunt foar organisaasjes en bliuwt berikber foar al dyn fragen. Sy kinne ek helpe mei it ynfoljen fan it oanmeldformulier. Nei oansluting bliuwe se oansprekpunt en berikber foar fragen.

Yntroduksje

Wy meitsje ûnderskied tusken in mienskip, in wurkgroep en in útwikselgroep. 

Mienskip (MSK)

In mienskip is der foar eltsenien dy't ynteresearre is yn it oanbelangjende tema. Hjir wurde aspirant-leden op 'e hichte holden fan ûntjouwings, gearkomsten en fragen oer it tema en kinne se harren ideeën, tip en kunde diele. 

Werkgroep (WG)

Wurkgroepen hawwe in dúdlik doel dêr't alle dielnimmers oan kommitteard binne. Der binne rollen en ferantwurdlikeden en eltsenien is op syn minst trije oeren yn ‘e wike beskikber om hjiroan te wurkjen. Oansluten is net sa mar mooglik by alle groepen omdat guon groepen al langer draaie en/of it maksimale oantal dielnimmers berikt is. Nim dus efkes kontakt op as’tst ynteresearre bist. 

Uitwisselgroep (UG)

Utwikselgroepen wurkje net oan in spesifike opjefte en binne der om te ferbinen op tema's dy't minsken wichtich fine, lykas hoe't jo as man of frou yn jo krêft komme kinne. De grutte ferskilt per groep, en ek oft it mooglik is en slút sa mar oan. Nim dus efkes kontakt op as’tst ynteresearre bist. 

Oersjoch

Lânbou en itensfoarsjenning

WG - Lânbou finansjele oplossings: de wurkgroep sit yn in ôfrûnjende faze. De lessen dy't leard binne wurde ferwurke yn in artikel.
WG - Itensbosken en permakultuer (ferskate groepen):  rjochtet him earst op it útwikseljen fan kennis (edukaasje ), eigen kweek en op termyn: foar elkenien in itensbosk op rinôfstân.

Sûnens

MSK - Mienskip Sûnens 

WG - Basisteam: hat in fasilitearjende rol en draacht der soarch foar dat taken en wurkgroepen binnen it tema Sûnens goed oansletten binne op de missy, fyzje en strategy fan it tema en Frij Fryslân yn it gehiel. Se helpe de wurkgroepen om harren opjefte te realisearjen.
WG - Alternative 'financiering': bûcht him oer alternative finansiering fan sûnens en soarch binnen de koöperaasje. Mooglikheden en juridyske ramten wurde ûndersocht om dêrnei ien of meardere konsepten te ûntwikkeljen.
WG - Deagewoan Sûnens: wol út in respektfolle en feilige basishâlding wei romte jaan oan de ûnderskate sjenswizen en winsken om it ierdske ôfskied hinne.
WG - Súvere Apotheca: wurket oan it oprjochtsjen fan in apoteek mei natuerlike, op maat makke en wolwêzenferheegjende middels foar de minske.
WG - Jongereingroep: sil har dwaande hâlde mei de begelieding en stipe fan jongerein. Dêrneist wurdt der sjoen nei mooglikheden om dielgroepen op te setten foar aktiviteiten yn groepsferbân. De groep organisearret yn de simmer fan 2023 in jongereinwike.
WG - Holistische Zorg Frij Fryslân: (komme letter mear groepen út fuort ): rjochtet him op it ûntwikkeljen fan in model en bedriuwsplan foar in holistysk en koöperatyf soarchoanbod yn de wyk of regio. Tink dêrby oan thússoarch, ferloskunde en kreamsoarch en soarch oan minsken mei in beheining.
WG - Sûnens Foar Elkenien: dizze wurkgroep ûnderhâldt de kontakten mei en wurket gear mei de soarchprofessionals dy 't har by de koöperaasje oansletten hawwe.

UG - BewustSûnWêze: hâldt him dwaande mei it tapassen fan ynsichten út de kwantumfysika binnen it tema Sûnens. Op dit stuit wurdt der wurke mei yntinsje-eksperiminten om te ûndersykjen wat de krêft fan yntinsjes is op de omjouwing en op ússels, mei as doel dizze kennis en útkomsten te dielen binnen Frij Fryslân.
UG - Mannekrêft: weromkommende gearkomste foar manlju dêr 't romte is foar it dielen oer útdagingen en kwetsberheden om inoar te sjen, te stypjen en om yn dyn manljuskrêft te stean.
UG - Frouwekrêft: weromkommende gearkomste foar froulju dêr 't romte is it dielen oer útdagingen en kwetsberheden om inoar te sjen, te stypjen en om yn dyn frouljuskrêft te stean.
UG - Deel & Heel: Elkenien hat te krijen mei trauma yn it libben, grut of lyts. Trauma's ûntsteane altyd yn relaasje ta in oar. As wy dizze persoanlike stikken yn kontakt bringe, troch dy te dielen mei in oar, kin der heling ûntstean. Foar ússels en foar ús omjouwing.

Autonoom wonen

MSK - Mienskip Wenjen: op dit kanaal ferbine aspirant-leden harren rûnom it tema wenjen. Hjir kinne minsken mei in inisjatyf op it mêd fan (autonoom) wenjen in oprop pleatse. Ek wurde (tema)gearkomsten oankundige en wurdt ynspirearjende ynformaasje dield. 

WG - Basisteam Wenjen: fasilitearret en modereart de Mienskip Wenjen.
WG - Krêftplakken: docht ûndersyk nei de ferskate bekende en ûnbekende krêftplakken yn Fryslân en nei moaie ferhalen en giet op ûntdekkingstocht nei wat dizze krêftplakken ús bringe kinne. Meikoarten sil de groep ekskurzjes oanbiede.

Frysk Enerzjybedriuw

MSK - Mienskip FEB

WG - Bestjoer:  jout foarm oan de strategy en bedriuwsfiering. Leden fan it bestjoer binne dielnimmer yn de ferskate wurkgroepen.
WG - Oanlûken (werving): hâldt him dwaande mei fraachstikken oangeande klantoanslutingen en - werving.
WG - Marketing: hâldt him ûnder oare dwaande mei it oersetten fan it konsept nei in dúdlik ferhaal foar de klant en ûntwerp fan logo, hússtyl en webside.
WG - Produksje: hâldt him dwaande mei yn - en ferkeap fan enerzjy en assets en set yn op it safolle mooglik produsearjen fan enerzjy binnen de koöperaasje.
WG - Juridysk: bûcht him oer de juridyske aspekten, lykas it opstellen fan goede kontrakten, ynrjochting fan beslútfoarmings - en sizzenskipsprosessen en foarmjouwing fan de koöperaasje nei de flitsperioade.
WG - Administraasje/finansjes: leit in administraasje oan dy 't past by de groeistrategy en dy 't ynsjoch en wissichheid biedt. De administraasje hat in lede- / klantetûke en in finansjele tûke.
WG - IT: kiest en set goede systemen op dy 't de bedriuwsfiering fasilitearje en dy 't it gau opskalen mei in lyts team mooglik meitsje.

Frije Enerzjy

MSK - Mienskip Frije Enerzjy

WG - Basisteam Frije Enerzjy:  fasilitearret de ferskate wurkgroepen dy 't konkreet oan de slach binne mei ûndersyk en proefopstellingen. Dêrneist modereare se de Mienskip Frije Enerzjy.
WG - Magneetmotor: wurket oan in proefopstelling.
WG - WSM (Wetterstofmotor): docht foarûndersyk om dêrnei in plan fan oanpak te meitsjen.
WG - SPAD/GEET (plasmagenerator): wurket oan in (proef)opstelling.
WG - NEU (Neutrino enerzjy): docht foarûndersyk.
WG - KPP (Kinetic Power Plant): docht foarûndersyk. Der binne al bedriuwen mei in "wurkjende" proefopstelling.

Jild

WG - Algemien: hâldt him dwaande mei it te ûntwikkeljen útwikselingssysteem binnen de koöperaasje (Wurdearring ), de Friling - ús sulveren munt -, en docht ûndersyk nei beteljen fia de eter.

Underwiis / Leare en groeie

MSK - Mienskip Leare en groeie/ Underwiis 

Wurk en Ekonomy

WG - Bedriuwegroep: fungearret as earste oansprekpunt foar oansletten bedriuwen en bedriuwen dy 't oanslute wolle. De groep wurket ek oan aktive akwisysje fan nije bedriuwen.
WG - Toerisme-applikaasje: in online platfoarm is yn de maak om de Fryske toeristyske sektor en ekonomy te fersterkjen. Op dit platfoarm wurde hoareka - en oare ûndernimmers, eveneminten en bysûndere plakken sichtber makke.

Technology 

WG - Wurdearring web-app: dizze groep ûntwikkelet y.g.m. de jildgroep de earste Frij Fryslân digitale Wurdearring-applikaasje. Wurdearring wurdt binnen de koöperaasje brûkt foar útwikseling.

Organisaasje

WG - Kearnteam / bestjoer: is it bestjoer: foarsitter, sekretaris en ponghâlder.
WG - Fasilitêr kearnteam: fiert saken út as lede-administraasje, faktueren, mailbox, skriuwt eksterne nijsbrieven en berjochten foar it ynterne nijskanaal Nijs & Updates. Koördinearret ferskate saken (mei ), wêrûnder gearkomsten en stipe fan mienskippen en wurkgroepen.
WG - Fasilitêr ferskaat: yn dizze groep hâlde alle fasilitêre minsken kontakt oer ferskate ûnderwerpen. Dêrwei wurdt û.o. de ynrinmoandei pland en koördinearre.
WG - Fasilitêr workshops en lêzingen: biedt stipe oan minsken en groepen dy ’t workshops, lêzingen en ekskurzjes organisearje wolle.
WG - Hoarizonstipers: dizze groep rjochtet him op ferskate aspekten fan it ynrjochtsjen fan in ekosysteem fan koöperaasjes en oare gearwurkingsferbannen. Dizze groep is beskikber om wurkgroepen te helpen om harren projekten te bestindich yn in koöperaasje of oare foarm. De groep hâldt oersjoch oer wat der yn grutte linen binnen Frij Fryslân en dêrbûten bart en ferbynt dy kennis oan de praktyk yn de koöperaasje.
WG - Oanjeiers / stipersoerlis: geregeldwei oerlis foar de Oanjeiers en Stipers fan de ferskillende wurkgroepen om te ferbinen en ynhâldlik út te wikseljen en ôf te stimmen.
WG - Wurkgroep Fideokanaal: dizze groep wurket oan it kreëarjen fan ynspirearjende ynhâld op it fideokanaal fan Frij Fryslân op Youtube en Odyssee.
WG - Tydlike wurkgroep foar it organisearjen fan gearkomsten en festivals
WG - Biblioteek: rjochtet him op it ûntwikkeljen fan in desintrale biblioteek.

Mei de noas yn de bûter 

Soms wurket it universum mei, falst mei de noas yn de bûter of hast gewoan gelok... Dit wie wer sa 'n ien: de jildgroep krige it klear om beskikking te krijen oer in bysûndere lokaasje foar it evenemint: it prachtige pân fan de Koöperatieve Suvelbank, boud yn de jierren '30, oan it Saailân te Ljouwert. It gebou fan de Koöperatieve Suvelbank is letterlik opslokt troch de lettere nijbou, lykas de bank sels. Yn 1970 waard de bank omdoopt ta Friesland Bank, dy 't yn 1995 in NV waard. Uteinlik waard dy yn 2012 oernaam troch de Rabobank. 

Mei Frij Fryslân geane wy werom - en tagelyk nei de takomst - nei it koöperative tiidrek. Werom nei de kearn fan wêr 't dit gebou foar stie. Wy bringe in fysike sulveren, echte munt werom yn de wrâld en dizze lokaasje koe net symbolysker en treffender wêze.

Op de dei sels die bliken dat de romte ideaal wie. Net allinnich de prachtige sintrale hal dêr 't de lêzing fan Hester Bais en de lansearring fan de munt sels wie hiel geskikt foar de likernôch 350 minsken dy 't it evenemint bywennen, ek it histoaryske part mei loketten en monumintale klûs wiene perfekt foar dêr 't wy se foar nedich hiene: it útjaan fan de sulveren munten. 

Hester Bais fersoarge tegearre mei har ko-auteur Wink Sabé in lêzing oer de massale bankfraude dy 't sûnt 2008 oan it ljocht kaam is en wat dêrfoar de oplossingen wêze kinne. Sy skreau tegearre mei Wink resint it boek Worst Bank Scenario. 

Media

De Andere Krant wie oanwêzich, lykas faker op Frij Fryslân eveneminten. Fierder kaam Omrop Fryslân del. Harren ferslach is hjir te lêzen en te beharkjen. 

Bestellings ferwurke en nije oplage besteld 

Nei de ôftraap hat de wurkgroep drok west mei it ferstjoeren fan de grutte mannichte bestellingen fan de moannen dy 't foarôf giene oan de levering fan de munt. Ek is der in nije oplage besteld en alwer foar in part útlevere. 

Frilingen keapje 

De munt is fansels noch hieltyd te keap en kin yntusken út foarried levere wurde. Je hawwe de munt dus frij gau yn 'e hûs as je 'm bestelle en ferstjoere litte. Der is ek de mooglikheid om de munt ôf te heljen. De foarferkeappriis fan 40 euro jildt noch oant 1 juny 2023. Dêrnei wurdt de priis wat ferhege.

Kinst nei in hast in jier al fan in tradysje prate? Foar in soad minsken fielde it wol sa. Fan febrewaris 2022 oant jannewaris 2023 organisearren wy alle moandeis in Frij Fryslân ynrinjûn yn húslike sfear. Oft it no Peaske wie of Twadde Krystdei, op moandeitejûn stie de doar iepen en wie der kofje en tee en letter op de jûn bier, wyn, in sapke en in hapke. Ek leden namen geregeld lekkers mei. Ut en troch waard de bar folle mei eksoatysker produkten, lykas in tray kokosyochert, trije grutte doazen paprika's of oare restanten dy 't gau op moasten. Op de bar stie in donaasjepot. Altyd wie der genôch.

It wolbekende whiteboard 

It tal oanwêzigen groeiden mei it ferstriken fan de moannen. It whiteboard, dêr 't alle foarnammen fan oanwêzigen op stiene, tsjûge hjir fan. Hiel handich as geheugensteuntsje. Yn 'e lêste moannen holden wy healwei de jûn in foarstelrûntsje. Elkenien fertelde koart wa 't hy / sy wie en wêr 't hy / sy har mei dwaande hold. Dat late faak ta werkenning of wie reden om mei dy persoan yn petear te gean. As wy alle gasten optelle, hawwe der yn dy tiid sa 'n 300 yndividuen del west. Der wiene ek stamgasten, dy 't wike yn wike út fan de partij wiene. En alle wiken foel wol de term 'waarm bad'. Koest de klok der op lyksette.

Ut ús jaske 

Uteinlik groeide de ynrinjûn út syn jaske doe 't wy hast alle moandeis tusken de 30 en 35 minsken ferwolkomje koene. It waard tiid om út te sjen nei in nije lokaasje. Ek wie Frij Fryslân ta oan in nije faze, wêryn 't de mienskip inoar better moetsje koe én leden mei-inoar oan de slach koene. Der wie nammentlik ek in flink tal wurkgroepen start yn de twadde helte fan 2022. It gefolch fan dy ûntwikkelingen wie dat minsken somtiden allinnich de minsken fan harren eigen wurkgroep koene.

Nije lokaasje 

De nije lokaasje waard úteinlik krekt bûten it sintrum fan Ljouwert fûn. In moai wykgebou mei in grutte seal mei bar, in lytsere seal foar lêzingen en workshops en in goed útriste keuken en ferskate romten dy 't passe by de aktiviteiten fan de wurkgroepen. Wy iepenen de doarren foar it earst op 6 maart mei in oefenjûn. Op 20 maart wie de offisjele iepening. Sûnt dy tiid hâlde wy in skema fan twa wiken oan. It gebou is iepen fan 17.00 oere ôf en slút om 23.00 oere. Om healwei sânen wurdt der waarm iten servearre.  Us koks binne allegearre aspirant-leden. Hja besykje om sa budzjetfreonlik mooglik in sûn miel op 'e tafel te setten.

Moetsje en mei-inoar bouwe 

Troch ferskate aktiviteiten te kombinearjen, lykas it gearkommen fan wurkgroepen en it Iepen Kafee, komme der no gemiddeld 60 oant 100 minsken op in ynrin nije styl. Ek biede wy de mooglikheid om Frilingbestellingen ôfhelje te kinnen. In ferkeaphoeke dêr 't produkten ferkocht wurde kinne - bygelyks fan oansletten bedriuwen - is yn ûntwikkeling. 

Werom nei donaasjes 

Alhoewol 't Frij Fryslân hier betelje moat per ôfnommen romte en drankjes ôfrekkene wurde moatte mei de hierbaas, hawwe wy nei in pear wiken besletten alles wer op basis fan donaasje te dwaan. Yn ús ynterne nijskanaal foar leden publisearje wy nei alle moandeis de einstân fan de ynrin: wat hat it koste oan hier en drankjes, en wat siet der yn de donaasjepot? Wy hoopje sa in bewustwêzen by de minsken te kweken. En tagelyk meitsje we it mooglik dat elkenien wolkom is, hoe tsjok of hoe smel de beurs ek is.

Workshops en lêzingen 

No 't de lytse seal ek folslein beskikber is (dat wie de earste wiken noch net it gefal) sille wy de kommende perioade in nijsgjirrich programma fan lêzingen oanbiede sille, dat ek net-leden oanlûke kin. Op dy wize kinne sy yn kontakt komme mei de fyzje, doelen en aktiviteiten fan Frij Fryslân. 

Wolst delkomme?

Wolst in kear delkomme? Je binne fan herte wolkom. Wy freegje dy dan wol om dy oan te melden fia info@frij.frl. Jou dan ek oan oftst meiite wolst: dan kinne wy dêr rekken mei hâlde.

De foarm dêr 't foar keazen is, is dy fan de koöperaasje: in kombinaasje fan in feriening en in bedriuw. Yn de koöperaasje leare we om wer as minsken gear te libjen en te wurkjen. Undertusken bouwe wy ús eigen ekonomy op. Sa wurkje yndividuen, inisjativen en bedriuwen gear oan in ekosysteem wêryn 't de minske en natuer sintraal stean en wêryn 't de sizzenskip wer by de minsken leit. 

Op ferskate oare plakken yn Nederlân binne minsken aktyf yn soartgelikense bewegingen. By it opstarten en draaien hjirfan komme wy ferskate útdagingen tsjin. Op 24 maaie komme minsken fan Frij Fryslân del om te dielen hoe 't sy hjirmei omgean en om ûnderfiningen en lessen út te wikseljen, yn de foarm fan in presintaasje en in dialooch. 

Do bist fan herte wolkom! Tagong is op basis fan in frijwillige donaasje. Kofje en tee binne tsjin betelling te krijen.

Gegevens gearkomste

Lokaasje: Landgoed het Hulsevoort, Bruggertweg 2, 7156 NB Beltrum.
Ynrin: 19.00 uur. 
Oanfang: 19.30 uur.

Oanmelde foar 22 maaie fia gezondverstandachterhoek@protonmail.com û.f. dyn namme, telefoannûmer en it tal persoanen. Je krije dan in befêstiging.

Hast noch fragen?

Stjoer in e-mail nei gezondverstandachterhoek@protonmail.com

Der is in soad ynteresse yn it tema - dat die al bliken út it entûsjasme by it Frijheidsfestival en de grutte respons op de enkête dy 't wy twa moannen lyn dielden. It doel dêrfan wie om te ynventarisearjen hokker alternative wenwinsken der libje. We tankje elkenien dy 't de muoite naam hat om dizze yn te foljen! Ut de enkête docht ûnder oare bliken dat 74% fan de minsken graach meibouwe wol en in oantal fan harren al dwaande is mei eigen weninisjativen. Fierder is ek dúdlik wurden dat minsken graach mei lykstimden yn kontakt komme. Dêrom nûgje wy dy fan herten út foar dizze dei!

Datum en lokaasje: 19 februaris 2023, Rufus aan het Water, Bloksleat 8, Broek, sjoch ek https://www.rufus.nl.
Tagong is op basis fan frijwillige donaasje. Kofje, tee en oare drankjes binne tsjin betelling te krijen.

Doelen fan de dei

Wy kreëarje dizze middeis in ynspirearjend moetingsplak foar ynteressearren yn it tema Autonoom Wonen. It tema is breed en winsken en ferlet binne fariearre. Wy biede gelegenheid om op dielûnderwerpen te ferbinen, inoar te ynspirearjen en om dyn fraach kenber te meitsjen (tink oan: grûn, gebou, meibewenners, jild, ensfh. ). Wa wit trefst lykstimden, krigest in triuwke en nedige kennis om in start te meitsjen. 

Fierder draacht dizze dei by oan de ûntwikkeling fan it tema Autonoom Wonen binnen Frij Fryslân. Op dit stuit is der ien wurkgroep binnen it tema aktyf. It is goed mooglik dat út de parallelle sesjes wei nije wurkgroepen formearre wurde. 

Bist dy oan it oriïntearjen op mooglikheden foar autonoom te wenjen? Wolst bydrage oan it tema? Witst sels noch net krekt wat dyn bydrage wêze kin? Dan is dizze middei in goed startpunt. Der is genôch romte om oer de ferskate ûnderwerpen en mooglikheden yn petear te gean.

Programma

12:30 Ynrin

13:00 – 14:00 Plenêre sesje mei presintaasjes

• wolkom, doel en opset fan de dei
• koarte presintaasje Frij Fryslân en it tema Autonoom Wonen
• ynspiraasje troch Wim Driessen: oer Rufus a / h Water
• ynspiraasje troch Sanne Raes: oer (e)cohousing
• yntroduksje sesjes en deifoarsitters
• fragen

14:00 – 14:30 Skoft en sesjes kieze

• leden dy't al aktyf belutsen binne, binne oanwêzich foar fragen
• Ynskriuwe foar twa sesjes

14:30 – 15:30 Sesje 1

• kennismeitsjen
• presintearje doelen fan de sesje
• ynput fan dielnimmers
• folgjende stappen beprate

15:30 – 16:30 Sesje 2

• kennismeitsjen
• presintearje doelen fan de sesje
• ynput fan dielnimmers
• folgjende stappen beprate

16:30 – 17:00 Plenêre weromkeppeling

17:00 – 17:30 Buorrel

Sessys

Do kinst alfêst dyn ynteresse foar dieltema’s kenber meitsje yn it ûndersteande ynskriuwformulier. De middeis kinst twa sesjes kieze dêr'tst oan meidwaan wolst.

1. Mienskipspleats
   Binnen Frij Fryslân wurde mooglikheden ferkend om mei-inoar in Mienskipspleats te realisearjen. Dit is in fysyk plak dat as proeftún tsjinnet foar ferskate tema’s, tink oan it realisearjen fan in itensbosk, it oanbieden fan romten foar konsulten, workshops en lêzingen, it ferwurkjen fan iten, in lytsskalich skoalle inisjatyf, ensfh. Fierder kinst tinke oan wenten of apparteminten. Wy binne û.o. op syk nei doggers en tinkers: minsken mei organisaasjekrêft, bedriuwskundich ynsjoch en kontakten mei gemeenten.
    
2. Ferbinen rûnom ferskate inisjativen en wenfoarmen 
   Der binne ferskate autonome wenfoarmen te ûnderskieden. Ut de enkête docht ek bliken dat der ynteresse is nei ferskate foarmen en inkelde minsken wurkje al oan in projekt. Tink oan :
   * it transformearjen fan in pleats mei apparteminten 
   * oankeap fan in camping / rekreaasjeterrein 
   * erfdielen 
   * ekodoarpen 
   Troch it matchen fan ynteresses en al besteande projekten kinne der sesjes ûntstean. Jou yn it ûndersteande formulier alfêst oan wêr ' tst nei op syk bist (meibewenners, kennis, ensfh. ).
    
3. (e)cohousing - hoe realisearrest in mienskiplike wenfoarm?
   Sanne Raes is ekspert op it mêd fan Collectief Particulier Opdrachtgeverschap (CPO ). Se is mei-inisjatyfnimmer fan in projekt wêryn 't in pleats mei trije grutte skuorren op in terrein fan goed in hektare omtsjoend waarden ta in duorsume wenmienskip. Der binne yn totaal fyftjin apparteminten realisearre, yn ien dêrfan wennet se sels. As (ûnderfinings)saakkundige besprekt se mei ús har ûnderfining, lessen en tips om gear-weninisjativen hinne. Sjoch foar mear ynformaasje oer Sanne op https://esraconsultancy.nl/over.
    
4. Duorsum bouwe en ferbouwe
   In pear ideeën dêr ’t oan wurke wurde kin binnen dit dieltema: 
   * yn kaart bringen fan moaie duorsume wenningkonsepten fan Fryske bedriuwen. 
   * ûntwikkelje fan duorsume boumaterialen: himp, strie, liem, ensfh. 
   * menukaart fan oplossingen foar autonoom wenje, tink oan wetterfoarsjenning, enerzjyfoarsjenning, ensfh. 
   * ferbouwen fan dyn besteande wenning: gebrûk fan duorsume materialen 
   By dy sesje silst yn petear oer hoe 't it tema Duorsum bouwen en ferbouwen foarm te jaan yn Frij Fryslân en kinst ferkenne oftst hjir sels in aktive rol yn spylje wolst. 
    
5. Autonome mienskip yn dyn hjoeddeiske doarp / strjitte / wyk
   It grutste part fan de maatskippij sil net yn nij kreëarre wenmienskippen en ekodoarpen wenje wolle of kinne. In soad fan wat der oanwêzich is yn autonome wenfoarmen is ek te realisearjen yn de hjoeddeistige doarpen, strjitten en wiken. It kin gean oer itenssekerheid, edukaasje en mienskip. In grientetún kin in startpunt wêze, bygelyks mei in mienskipsromte as winkel - en moetingsplak of in itensbosk.
   
   Tink en praat mei oer hoe'tst inoar fine kinst, watst dwaan kinst en hokker tools oftst ûntwikkelje kinst om minsken te ynspirearjen. Mooglik komme dêr konkrete ideeën út om fierder út te wurkjen yn in wurkgroep.

Der kinne op de dei sels noch oare ideeën of inisjativen ûntstean. It tema sil yn it kommende jier fierder trochûntwikkele wurde troch de minsken yn de Autonoom Wenjenmienskip yn Frij Fryslân. Hast sels in inisjatyf dêr'tst fan tinkst dat it libbensfetber is en wêrmei'tst yn in groep oan de slach wolst? Dan kinne je dat oanjaan yn it oanmeldformulier hjirûnder.

Spitigernôch, it maksimum oantal oanmeldingen is berikt.

Datum en lokaasje: 4 febrewaris 2023, doarpshús Nij Franjum, Franjumbuorsterpaed 12, Marsum
Tagong fergees (donaasjes wolkom). Kofje, tee en drankjes binne te keap oan de bar.

We starte middeis mei in presintaasje oer Frij Fryslân, de fyzje op sûnens binnen de koöperaasje en in oersjoch fan wat der troch de wurkgroepen dien is yn 2022. Ek lizze wy de wurkwize fan de sûnensmienskip en de oare temamienskippen út. Dêrnei fertelle we mear oer de wurkgroepen dy 't op dizze dei ûntstean sille. Der is folop gelegenheid om dêr fragen oer te stellen én om dy oan te melden om sels aktyf te wurden yn ien of mear wurkgroepen.

Doelen fan de dei

Wy kreëarje dy middeis in ynspirearjend moetingsplak foar ynteressearren, wurkje gear oan de trochûntwikkeling fan it tema en wy starte nije wurkgroepen op. De wurkgroepen binne op 'e siik nei spesifyk talint en wy steane te popeljen om dy te moetsjen! 

Do bist fan herte wolkom ast yn dit ûnderwerp ynteressearre bist, ek ast sels gjin soarchferliener bist (of west hast). 

Der is fan alles te dwaan, ek foar minsken dy 't oare kwaliteiten ynbringe as dy fan minsken mei in soarchachtergrûn. Hâldst bygelyks fan organisearjen, in groep stypje, helpe by praktyske saken, ensfh. dan is dyn help ek tige wolkom. Witst sels noch net krekt wat dyn bydrage wêze kin? Dan is dizze middei in goed startpunt. Der is genôch romte om oer de ferskate ûnderwerpen en mooglikheden yn petear te gean.

Programma

12:30 ynrin

13:00 – 14:00 Plenêre sesje mei presintaasjes

• it gruttere plaatsje
• wurkgroepen en harren doelen
• wat kinsto dwaan en wat wurdt der dan fan dy ferwachte?
• fragen

14:00 – 15:30 Pauze en iepen romte

• leden dy ’t al aktyf belutsen binne, binne oanwêzich foar fragen
• standsjes / tafels per op te rjochtsjen wurkgroep mei ynformaasje en ynskriuwlisten, kinst by dy tafels yn petear mei aktive leden

15:30 – 17:00 Parallelle sesjes op te starten wurkgroepen

• yn 'e kunde komme
• presintearje doelen fan de wurkgroepen
• input fan dielnimmers
• folgjende stappen
• beprate groepsdoelstelling
• as dat mooglik is struktuer wurkgroep ôfstimme (foarsitter, skriuwer, gearkomsten)

17:00 – 17:30 Ofsluting

• plenêre weromkeppeling út de groepen
• folgjende stappen organisaasje wurkgroepen

17:30 – 18:00 Neiprate

De wurkgroepen

Hjirûnder fynst in omskriuwing fan de nije wurkgroepen dy 't yn dit tema opstart wurde.

1. Understeuningsteam Sûnens
   Fansels is it fan belang dat alle minsken yn de sûnensmienskip goed op 'e hichte binne fan inoars wurk en inoar fine kinne. Dizze groep bestiet út minsken dy 't de mienskip binnen dit tema en de ferskate wurkgroepen stypje en ferbine. De groep is fasilitearjend én temabreed ynhâldlik dwaande. 
    
2. Wyksoarch koöperaasje(s) bedriuwsplan
   Dizze groep wurket oan in bedriuwsplan foar wyksoarch yn koöperative foarm. De groep ûndersiket wat de winsklike struktuer is foar ien of mear koöperaasjes, dêr 't in breed pakket oan tsjinstferliening yn ûntwikkele wurde kin. It giet hjirby om lytsskalige, regionaal organisearre soarch dy 't ticht by de minske stiet. Binnen de koöperative foarm wurdt in plan dellein dat soarget foar in krêftebondeling en earlike beleanning foar elkenien dy 't meidocht. Nei ûntwikkeling fan it businessplan giet de groep fierder mei it organisearjen en útfieren hjirfan.
    
3. Sûne apoteek koöperaasje(s) bedriuwsplan
   De nije 'medisinen' dy 't hjoed-de-dei brûkt wurde binne noch mar 100 jier op 'e merk. Se binne ûntstien út de petrogemyske yndustry en bouwe meastal de natuer foar in part nei. Mei alle gefolgen fandinne, want de middels feroarsaakje oer it algemien disbalâns yn it minsklik lichem. Oant 100 jier lyn hat de minskheid altyd gearwurke mei natuer. De natuerlike middels hawwe faak net it neidiel fan it kreëarjen fan disbalâns yn it lichem. Dizze groep wurket oan it weromheljen fan dizze âlde kennis en sammeljen fan nij opdiene kennis. Dêrnei wurdt dy kennis omset nei nije produkten en tsjinsten. Dêrútwei sil in businessplan folgje foar de earste Sûne apoteek nei koöperatyf model. Nei ûntwikkeling fan it businessplan giet de groep fierder mei it organisearjen en útfieren hjirfan. 
    
4. Soarchferlieningsferbining
   Dizze groep hat as basis yntegrale sûnenssoarch, dus ‘it bêste fan twa wrâlden’. De groep organisearret gearkomsten wêrby't soarchferlieners út it reguliere en út it komplemintêre sirkwy inoar moetsje kinne en yn petear gean kinne. De groep stipet de útwreiding fan de koöperaasje troch it lizzen fan kontakten mei de ferskate bedriuwen, ynstellingen en zzp-ers. Se sille dus yn petear mei dizze soarchferlieners oer it mooglik oansluten by de koöperaasje. De groep sil hjir ek yn gearwurkje mei de bedriuwegroep yn Frij Fryslân. Alle bedriuwen en selsstannigen dy 't oanslute by Frij Fryslân wurde ûnderdiel fan in netwurk wêryn 't ek útwiksele wurde kin op oare wizen as inkeld fia de euro. 
    
5. Platfoarm content
   Dizze groep hâldt him dwaande mei it ynhâldlik foljen fan in online platfoarm. Ynformaasje dy 't dêrop ta beskikking komt bestiet út gegevens fan oansletten soarchferlieners, edukative materialen yn wurd en byld, leefstylhelpynformaasje, bûsboekjes, trainingen, workshops, ensfh. Dizze list is fansels net útputtend. Alle ynformaasje dy 't yn it netwurk rûn giet en mooglik nijsgjirrich is foar de leden is hjir wolkom. Guon kontint kin troch de groep ek omset wurde yn fysike produkten, lykas boekjes en neislachwurken. De groep ynventarisearret, koördinearret, redigearret en pleatst de ynformaasje. Ek is se earste oansprekpunt foar minsken dy 't ideeën hawwe foar kontint levering. 
    
6. Alternative finansiering
   Dizze groep giet oan de slach mei mooglikheden foar alternative finansiering. Binnen Frij Fryslân hawwe al minsken mei dit ûnderwerp dwaande west en binne de earste kontakten lein mei minsken dy 't hjir earne oars al mei dwaande binne. It ûnderwerp is net maklik. It freget om fleksibel tinken, tûke oplossingen en in lange azem, mar yn it netwurk binne wol saken oan it ûntstean dy 't dat makliker meitsje, wêrûnder in eigen útwikselingssysteem.

Ferskate útwikselgroepen 

Binnen it tema Sûnens ûntsteane neist opbougroepen lykas hjirboppe omskreaun ek ferskate útwikselgroepen, wêrûnder Deel en Heel, BewustGezondZijn, ferslavingssoarch en selshelpgroepen. Op de temadei binne minsken fan dy groepen oanwêzich om dy dêr mear oer te fertellen. 

Fierder libje der yn de koöperaasje ferskate oare ideeën. Ek kinne der op de dei sels ideeën of inisjativen ûntstean. De neamde groepen binne dus net útputtend: it tema Sûnens is tige breed en sil it kommende jier fierder trochûntwikkele wurde troch de minsken yn de sûnenscommunity binnen Frij Fryslân. Hast sels in inisjatyf dêr'tst fan tinkst dat it libbensfetber is en wêrmei'tst yn in groep oan de slach wolst? Dan kinst dat oanjaan op it oanmeldformulier hjirûnder.

Datum en lokaasje: 28 jannewaris 2023, Doopsgezinde Kerk, Skilwyk 29, Boalsert 

Yn Boalsert sille op dy middei presintaasjes jûn wurde oer boppeneamde ûnderwerpen. Der is ek folop gelegenheid om fragen te stellen én om dy oan te melden om sels aktyf te wurden yn de ferskate nije wurkgroepen dy 't opset wurde. Ek kinst lid wurde fan de Energie-community binnen Frij Fryslân, sadatst altyd as earste op 'e hichte bist fan wat der spilet op dit mêd en de wurkgroepen in hantsje helpe kinst as dat nedich is. 

Wy steane foar in perioade mei grutte útdagingen én moaie projekten dy ’t de ynwenners fan Fryslân autonomer meitsje sille. As wy meielkoar de skouders derûnder sette dan bouwe wy in nije tiid dêr 't neat ûnmooglik is! Fiel dy fan herte wolkom om de 28e nei Boalsert te kommen ast ynteressearre bist of stypje wolst.

Doelen fan de dei

Wy kreëarje dy middeis in ynspirearjend moetingsplak foar ynteressearren, wurkje gear oan de trochûntwikkeling fan it tema Enerzjy en begjinne mei nije wurkgroepen. De wurkgroepen binne op 'e siik nei spesifyk talint en steane te popeljen om dy te moetsjen!

Hoechst gjin technyske kennis oer it ûnderwerp te hawwen

Sterker noch, we ha in soad minsken nedich mei oare kennis en talinten, lykas finansjele kennis, organisearjen en bedriuwen opbouwen. Guon wurkgroepen dy 't dizze dei opstart wurde, wurkje ta nei betelle banen foar de leden. Witst sels noch net krekt wat dyn bydrage wêze kin? Dan is dizze middei in goed startpunt. Der is genôch romte om oer de ferskate ûnderwerpen en mooglikheden yn petear te gean.

Programma

13.00 Ynrin 

13:30 - 14:30 Plenêre sesje mei presintaasjes

• It grutte plaatsje
• Wurkgroepen en doelen
• Wat kinsto dwaan en wat wurdt der dan fan dy ferwachte?

14:30 - 15:30 Skoft / iepen romte

• Leden út de besteande wurkgroepen binne oanwêzich foar fragen
• Kreamkes mei ynfo en ynskriuwlisten (û.o. ynteresse yn lidmaatskip enerzjybedriuw, aspirant-lidmaatskip koöperaasje Frij Fryslân)

15:30 - 17:00 Parallelle sesjes

• Yn 'e kunde komme
• It presintearjen fan de doelen fan de wurkgroepen
• Ynput fan dielnimmers
• Folgjende stappen
• Per wurkgroep útinoar foar kennismeitsjen en it besprekken fan de groepsdoelstellingen

17:00 - 17:30 Ofsluting 

• Plenêre weromkeppeling út de groepen wei
• Folgjende stappen

17.30 -18 Sûpke

De wurkgroepen

Hjirûnder fynst in omskriuwing fan 'e nije wurkgroepen op it mêd fan Enerzjy dy 't op 'e temadei opstart wurde.

1. Stipeteam Enerzjy
   It stipeteam enerzjy bestiet út minsken dy 't de community en de ferskate groepen stypje as dat nedich is. De groep is fasilitearjend én temabreed ynhâldlik dwaande.
    
2. Bestjoer en (administrative) stipe Frysk Enerzjy Bedriuw (FEB)
   It giet hjir om it beminskjen fan de kearn fan de nije koöperaasje, in enerzjybedriuw foar hiel Fryslân. Der wurde njonken bestjoersleden ek stypjende meiwurkers frege. Omdat it hjir om it opsetten fan in folslein nij enerzjybedriuw giet en it fulltime funksjes oanbelanget, is der op termyn sprake (nei in oprjochtingsfaze dêr't dyn ynset noch op in oare wize wurdearre wurdt) fan betelle wurk.
    
3. Marketing FEB
   Dizze groep sil him dwaande hâlde mei it opsetten en útfieren fan in plan om it Fryske enerzjybedriuw yn de merk te setten. It Fryske enerzjybedriuw is folslein nij, dêrom giet it om nammebekendheid mar ek it oanlûken fan nije klanten (leden), wêrby 't de foardielen dúdlik kommunisearre wurde. Do leverest mei oaren in bydrage oan it opsetten en útfieren fan dit plan, sawol kwa tinkwurk as ek hands-on.
    
4. Opwekking FEB
   De wurkgroep ‘opwekking’ soarget derfoar dat der in goede ynkeap is fan Fryske enerzjy en dat der ek nei stribbe wurdt om in hieltyd heger oandiel ‘assets’ yn hannen te krijen fan de Fryske mienskip. Troch dat yn eigen behear te hawwen (cq by de lokale koöperaasjes) binne wy minder en op termyn hielendal net mear ôfhinklik fan de oanlevering fan enerzjy troch partijen fan bûten Fryslân of bedriuwen dy 't foar de heechste rendeminten gean. Affiniteit mei enerzjy is handich, fan doel oer finânsjes is noch ferlet. 
    
5. Bestjoer en (administrative) stipe Frije Fryske Enerzjykoöperaasje (FFE)
   It giet hjir om it beminskjen fan de kearn fan de nije regionale Enerzjykoöperaasje, dy 't linkt is oan Frij Fryslân. Elkenien kin dêr lid fan wurde, sawol partikulieren as bedriuwen/organisaasjes. Der wurde njonken bestjoersleden ek minsken frege dy 't de organisaasje stypje. Do boust mei om dit mei oaren op te setten. Krekt as by oare lokale enerzjykoöperaasjes is dit op frijwillige basis (inkelde oeren yn 'e wike).
    
6. Promoteam Frije Fryske Enerzjykoöperaasje (FFE)
   It team sil safolle mooglik leden winne foar de Enerzjykoöperaasje. Yn earste ynstânsje troch binnen Frij Fryslân minsken, bedriuwen en organisaasjes te finen dy 't lid wurde wolle fan de FFE. Mar ek dêr bûten: tink oan sport - en muzykklups, wêrby 't foar elk oanbrocht lid in fergoeding jûn wurdt dy 't ta goede komt oan de Mienskip. Oerenynset: likernôch 2 -3 oeren yn 'e wike (of mear).
   Lês foar dizze seis groepen ek: Enerzjy? Fryslân autonoom!
    
7. Utwreiding bouwen fan frije enerzjy motor
   De hjoeddeiske frije enerzjygroep binnen Frij Fryslân wurket op it stuit oan in magneetmotor. Der binne noch ferskate oare saken te ûntwikkeljen, dêr 't dizze groep foar op syk is nei ien of inkelde minsken.
    
8. GEET wurkgroep
   Stel dy ris foar datst oer de kennis beskikke kinst wêrby'tst in ferbrâningsmotor op suver alle floeistoffen draaie litte kinst, ynklusyf wetter. Wat soesto dan dwaan...? Soest sa'n útfining op foarhân nei de prullebak ferwize of soest dêr serieus mei fierder gean? Robert Boerman  kaam 17 jier lyn in útfining tsjin dy 't syn libben feroare. Mei de 'GEET Fuel Processor' fan Paul Pantone is it mooglik om elke ferbaarningsmotor op alternative brânstoffen draaie te litten. Mei in GEET Fuel Processor is it mooglik om sawat alle floeistoffen oars as benzine, diesel of LPG as brânstof te brûken. Binnen Frij Fryslân sil de “GEET wurkgroep” selsstannich in GEET motor bouwe. Dochst mei?
    
9. Enerzjyoplossingen foar dyn hûs
   Liket it dy leuk om mei oaren oplossingen foar enerzjyopwekking, - opslach en - besparringsmaatregels yn kaart te bringen? En om dy út te testen en foar mear minsken tagonklik te meitsjen? It kin dêrby gean om besteande of om hiele nije techniken. Slút dy dan oan by dizze groep.

Dochsto ek mei? 

De temadei hat west, mar ast ynteressearre bist yn dit tema, kinst oanslute by de mienskip. Betingst hjirfoar is datst lid bist / wurdst fan de koöperaasje. Nim foar mear ynformaasje kontakt op fia info@frij.frl.

Frij Fryslân is in lân dêr’t minsken om elkoar jouwe. Dêr’t respekt foar elkoar, it libben en frijheid in moaie balâns foarmje. In lân dêr’t minsken mei elkoar besluten nimme en om elkoar en om ús ûnbetelbere natuer tinke. 

In nije en frije maatskippij meitsje wy mei-inoar. Se is basearre op in mienskiplike fyzje, mienskipssin en entûsjasme. Ut dit entûsjasme wei binne der al in soad temagroepen ûntstien, wêrûnder ek de groep “Autonoom libjen en wenjen”. In wichtich tema, want hoe ’t wy wenje draacht tige by oan ús wolwêzen en hoe ’t wy omgean mei ús omjouwing en natuer. Yn it ferline binne in soad wengroepen (kommunes) úteinset. De meast suksesfolle droegen by oan de ûntwikkeling en bloei fan 'e regio dêr 't se stasjonearre wiene.

Autonome foarmen fan libjen en wenjen 

Hoe 't in foarm fan libjen en wenjen derút sjocht is ôfhinklik fan de winsken, mooglikheden, entûsjasme en diedkrêft fan de dielnimmers. In mienskip kin ûntstean binnen de besteande struktueren fan de bebouwing (yn in streek, doarp, of wyk) of as in nije 'delsetting' (op in boerehiem, in braaklizzend terrein, of yn in leechsteand gebou).

It grutste part fan de maatskippij sil net yn nij kreëarre wenmienskippen en ekodoarpen wenje wolle of kinne. In soad fan wat der oanwêzich is yn dit soarte fan foarmen fan libjen en wenjen is ek te realisearjen yn de hjoeddeistige doarpen, strjitten en wiken. In startpunt kin in grientetún wêze (earste libbensferlet) mei in mienskipsromte as winkel - en moetingsplak. Of bygelyks in ' voedselbos '. Der is in nije Frij Fryslân wurkgroep Voedselbossen / permakultuer yn oprjochting om kennis hjiroer út te wikseljen en te fersprieden.

De temagroep 

Temagroep Autonoom libjen en wenjen ferkent de mooglikheden foar foarmen fan libjen en wenjen dêr 't mienskip en de kearnwearden autonoom, ynteger, ferbinend, holistysk en oplossingsrjochte sintraal by steane. De groep bringt foarbylden, ferlet fan leden en rânebetingsten (lykas finansiering, bestimming en fergunningen) yn kaart. Dêrneist ferbynt de groep ynteressearren: mei-inoar, mei kennis en ynspirearjende inisjativen. In tal leden fan de groep wol graach yn 'e mande mei oaren de eigen ideale libben - en wenfoarm realisearje.

Enkête 

Help de temagroep troch it ynfoljen fan in enkête. Doel is it ynventarisearjen fan de winsken fan (aspirant)leden - en net leden. Dat jout ynsjoch yn hoe ’t de groep it bêste bydrage kin oan it ûntstean en begelieden fan inisjativen rjochte op autonome foarmen fan libjen en wenjen. 

Bou mei!

Wolst dyn ekspertize ynsette? Bist in organisator, dogger, kenner regeljouwing, kommunikator, ferbiner, boukundige, ekolooch, fersoarger, túnker, ûndersiker, útfiner, besinner? Wolst mei ús oan 'e slach gean om in pilot foarm fan libjen en wenjente realisearjen? Stjoer in e-mail nei: levenenwonen@frij.frl.

Bist ek entûsjast en wolst diel útmeitsje fan in libbens - of wenmienskip? Wolst mei oare belangstellenden gearkomme, inoar kennen leare en ynspirearre wurde om yn aksje te kommen? Wy organisearje begjin 2023 in moetingsdei. Hâld de nijsbrief yn 'e rekken.

Frij Fryslân wol ferbining meitsje mei oaren yn Fryslân dy't ek in earlike, nije en bettere wrâld bouwe wolle. En dy't hjir - tichtby hûs - oan meiwurkje wolle. Yndividuen, inisjativen en bedriuwen en ynstellings kinne gearwurkje oan in nij ekosysteem dêr't minsken en natuer sintraal yn steane.

Frij Fryslân organisearre koartlyn, op sneon 27 augustus, yn Riis it Frijheidsfestival dat sa'n 1500 minsken luts. Dêr't njonken artysten ek alle wurkgroepen fan Frij Fryslân en oare moaie inisjativen acte de présence joegen. Der binne in hiele protte positive reaksjes kommen. Troch de grutte belangstelling moast op in bepaald momint de ynskriuwing sletten wurde. Mei om dy reden liket it foar Frij Fryslân goed om de minsken dy’t op 27 augustus net komme koenen en fansels ek oare belangstellenden in kâns te jaan om yn de kunde te kommen mei alles wat der spilet en wat foar plannen en inisjativen der binne.

Op 16 novimber jouwe de inisjatyfnimmers fan Frij Fryslân mear ynformaasje oer de beweging en de koöperaasje. En hoe ast dy oanslute en meibouwe kinst. Fiel dy frij om te kommen, fan herte wolkom! 

Oanfang: 20.00 oere. 
Ynrin: fan 19.30 oere ôf. 

Adres: Levensschool Eigen Wijze, Wyns 8A, Wyns. (Wyns leit tusken Dokkum en Ljouwert.)

Graach reservearje fia de mail want it oantal plakken is beheind: info@frij.frl.

Op it mêd fan enerzjy hat Fryslân in tige rike posysje. Der wurdt folle mear opwekt as ferbrûkt. It perspektyf fan autonoom wurdt op it mêd fan enerzjy blykt dan ek in helbere doelstelling. Yn dizze tiden fan ûnwissichheden en hege enerzjyrekkens is it boppedat in logyske kar. Ut ús fyzje en de hjoeddeistige omstannichheden wei litte wy ús motivearje om in wolfarrende takomst foar en mei de mienskip te realisearjen. 

Mei inoar op paad

Yn febrewaris 2022 sette de temagroep útein. Is it mooglik om Fryslân autonoom te krijen op it mêd fan enerzjy en hoe sjocht dat der dan út? Ek al wie en is der urginsje, der waard en wurdt wurke út fyzje wei, derop fertrouend dat de wei him ôftekenje sil. 

Startend út fragen as: wat is de fraach nei elektrisiteit? Wat eksportearje wy? Wat is de hjoeddeistige tastân fan it net? Hoe sit it mei eigenerskip? Wat betsjut duorsum foar ús? Hokker boarnen binne der? Hokker ynnovaasjes binne ûnderweis? En hokker oplossingen binne der foar buffering fan seizoensskommelingen? Hoe kinne wy it bestjoerlik regelje?

Wy kamen yn kontakt mei krityske en opbouwende eksperts út de sektor dy 't ferskate funksjes besette. Allegearre wiene ree om mei ús “ out of the box ” ferskate oplossingen en rûtes te ferkennen. De eksperts dy 't oanskood hiene in tal saken gemien: passy foar it fraachstik, in soad kennis en ûnderfining en foaral de winsk om it bêste foar de mienskip te realisearjen.

Ynsichten 

Us ferkenningen hawwe laat ta it folgjende ynsjoch.

Algemien 

• Oant 1953 wie Fryslân in enerzjy-eilân, dat betsjut dat Fryslân oant dy tiid selsfoarsjennend wie (de waadeilannen sels oant 1976 ).
• It is bekend dat autoriden in molkko fan de oerheid is. Enerzjy is lykwols in noch folle gruttere melkko. Allinnich al yn it wingewest Fryslân hellet de oerheid alle jierren sawat 350 miljoen euro op oan REB (Reguliere Enerzjy Belesting ).Dêr komt ek de BTW noch by. It netwurkbedriuw Liander draait jierliks in winst fan 200 miljoen euro. Ungefear in tredde hjirfan komt út de beurzen fan de Friezen.
• Benammen troch (fiskale) regeltsjes wurdt in ûngelyk spylfjild kreëarre wêrby 't ynnovaasje en koöperatyf gearwurkjen dreger wurde. Dochs binne der in soad enerzjykoöperaasjes yn Fryslân aktyf. Ien fan de wichtichste pylders hjirûnder is it helpen fan de mienskip: it soargjen dat de omjouwing foar elkenien leefber bliuwt.

Elektrifikaasje en netstabiliteit 

• Wrâldwiid wurdt ynset op elektrysk en smart. Berekkeningen litte sjen dat dizze publikaasje net helber en ekstreem belêstend is foar minske en natuer. De taname yn de fraach nei elektrisiteit, grûnstoffen en arbeid dy 't dat freget liket net beskikber. De kosten sille boppedat foar Fryslân oprinne ta 16 miljard.
• Dizze elektrifikaasje freget in trije - oant fiiffâldige ferswierring fan it elektrisiteitsnet, en wol binnen 10 jier. Der is net genôch mankrêft om dat te realisearjen.
• It hjoeddeiske net foldocht noch prima foar de kommende jierren, mits de publikaasje stabilisearret. Fryslân wekt ommers al folle mear op as dat se ferbrûkt.
• Foar netstabiliteit binne fleksibele enerzjyboarnen needsaaklik lykas op koarte termyn wkk's (waarmtekrachtkeppeling) en op langere termyn sâlt-swietwetter en tijenerzjy.

Gas en biogas 

• De ynwenners fan Fryslân ferbrûke jierliks 3% fan al it gas yn Nederlân, wylst 6% fan al it Nederlânske gas út Fryslân komt (dus twa kear safolle as wy sels ferbrûke). Fryslân hat noch foar njoggen jier gas yn eigen grûn. Dêrneist hat hast elkenien al in gasoansluting. Mei help fan ús eigen fossile Fryske gas kinne wy dêrom tiid keapje om ta net-fossile oplossings te kommen.
• Biogas (fan boeren / rioelwettersuveringen / itenferwurking) is in hiel goede opsje. It gas dat net ferrike is fan bygelyks de boeren stjoerst mei liedingen nei in sintraal punt, dêr 't it opwurke wurdt (‘ upgrading ’) nei ierdgaskwaliteit. Liedingen kinne goedkeap realisearre wurde, want it kin op lege druk. Biogas hat deselde yndeks as ierdgas (of sels wat better ). It CO 2 giet derút. Dan hawwe je gjin keunstdong mear nedich, dat besparret wer gas. In delgong yn it brûken fan keunstdong smyt ek besparring op, de keunstdongyndustry brûkt likefolle gas as 1,4 miljoen húshâldens ferbrûke. De 500.000 melkkij yn Fryslân kinne de 300.000 húshâldens fan Fryslân fan gas foarsjen, dat yn kombinaasje mei in hybride waarmtepomp.
• Njonken biogas binne ek Aquathermie en Geothermie tige nijsgjirrige tapassings foar Fryslân.

Konklúzjes liedend ta in oanpak 

De haadkonklúzje is dat in autonoom Fryslân ek op it mêd fan Enerzjy in helbere kaart is!

Der is lykwols net ien magyske oplossing. Foar elk gebiet, foar elk doarp, foar elke strjitte en sels foar elke einbrûker kin in oare oplossing de bêste wêze. Alle mooglike oplossingen binne nedich én wolkom. Fan hybride waarmtepompen oant geotermy, fan biogas oant sinnestroom en fan gas oant wynenerzjy. Krekt dit ferskaat makket dat in sintrale iensidige oanpak effisjint noch duorsum is en neffens ferwachting tige fertraagjend wurkje soe. 

Dêrom is it better om oan te heakjen op wat der al is. Der binne bygelyks al in soad enerzjykoöperaasjes. Dy kenne har omjouwing, witte wat der spilet, en hawwe de goede kontakten. Al dizze spinnen yn it web liede nei enerzjy autonomy fan harren gebiet en dêrmei nei enerzjy autonomy fan Fryslân as gehiel! Kwa ôfstimming fan al dy enerzjykoöperaasjes wurdt de âlde struktuer fan 30 gritenijen en 11 stêden hersteld. In bestjoerlike struktuer dy 't foar de tiid fan gemeenten opset waard. 

In hiel soad saken draaie om jild. Dat is by enerzjy net oars. Om in earlik spylfjild te kreëarjen is it tige wichtich dat de finansjele opbringsten foar in grut part brûkt wurde kinne foar it oanbelangjende inisjatyf sûnder dat se ferplichte fuortfloeie.

De oanpak 

Lokale produksje 

De âlde bestjoerlike struktuer fan 30 gritenijen en 11 stêden (de âlde gemeentlike yndieling) is geskikt om it doel fan autonomy op it mêd fan enerzjy te realisearjen. Elke gritenij (gemeente) of stêd regelet syn eigen opwek binnen harren eigen enerzjykoöperaasjes. Oanwêzige boarnen en de enerzjyfraach ferskille per gebiet. Sa sil der yn de iene gritenij genôch opwekt wurde troch de al oanwêzige wynmûnen, oanfolle mei biogas ôfkomstich fan boerebedriuwen en wurdt der yn in oare gritenij troch geotermy al yn in grut part fan de enerzjyfraach foarsjoen. De ynwenners fan in gritenij of stêd kenne harren eigen gebiet it bêste en de lokale koöperaasjes ûntsteane út harren eigen inisjatyf wei. 

Frysk Enerzjybedriuw 

In Frysk Enerzjybedriuw (FEB) sa 't wy dy foar eagen hawwe is in koöperaasje dy 't fungearret as ferbinende skeakel tusken de lokale koöperaasjes. Troch it fasilitearjen fan fraach en oanbod tusken de koöperaasjes en ek de bedriuwen yn Fryslân (en der bûten) soarget it Frysk Enerzjybedriuw dat lokale autonomy realisearre wurdt. Opbringsten komme de lokale mienskippen te 'n goede en kinne brûkt wurde foar ynvestearringen yn ûnderhâld, ynnovaasjes en projekten foar de mienskip. Wy wurkje mei technologyen en tapassingen dy 't no al beskikber binne en bringe nije mooglikheden yn dy 't yn harmony binne mei de natuer. It fertsjinmodel sil net liedend wêze. Uteinlik sille wy gebrûk meitsje fan frije enerzjy. We binne net fan de ien op de oare dei "duorsum", dit is in transysje. De wichtichste earste stap dy ’t wy meitsje is nei autonomy en selsfoarsjennendheid.

Beslútfoarming op basis fan kearnwearden 

Autonoom Fryslân is regelearm. It giet om it hieltyd meitsjen fan ôfwagings wêrby 't de lêste ynsichten, ynnovaasjes en ûntwikkelings yn acht naam wurde. Dy ôfwagings wurde boppedat toetst oan de kearnwearden fan Frij Fryslân. Fertaald nei it plan foar enerzjy sjocht dat der sa út: 

Autonoom 

• koöperatyf;
• ûnôfhinklik as regio;
• sizzenskip oer produksje en ôfset;
• it op 'e nij ferdielen fan middels nei de mienskip.

Ynteger 

• ferantwurdlik;
• it hanneljen neffens kearnwearden;
• enerzjy is weardefol en sa wolle wy der ek mei omgean.

Oplossingsrjochte 

• tinken yn “en en” yn stee fan “of of”;
• autonomy kriget prioriteit yn de transysje nei duorsum;
• as it net kin sa ’t it moat, dan moat it mar sa ’t it kin;
• tapasse fan kwalitatyf goede takomstfêste produkten en oplossingen.

Ferbinend 

• besteande enerzjykoöperaasjes binne ferbûn oan harren gritenij of stêd;
• Gritenij en stêden binne ferbûn yn Autonoom Frij Fryslân;

autonoom Frij Fryslân is ferbûn mei de wrâld, mar der net ôfhinklik fan; 

• oanheakje op en brûke fan wat der al is.

Holistysk 

• bewust fan de impact op ekosystemen;
• it bewustwêzen dat mem ierde foar ús soarget, sadat wy de enerzjy brûke kinne;
• hieltyd ôfwage: wat foeget it ta foar ús mienskip?

Nije faze 

Folgjende stappen 

As temagroep geane wy in nije faze yn. De faze fan it DWAAN. De rol fan de temagroep is oan de iene kant it oanjeien en fasilitearjen fan lokale enerzjykoöperaasjes yn harren oprjochting en it aktyf ferbinen fan nije en besteande enerzjykoöperaasjes. Oan de oare kant it yngong sette fan it oprjochtsjen fan it Frysk Enerzjybedriuw.

Kontakt mei lokale koöperaasjes 

Graach wolle wy yn kontakt komme mei bestjoerders fan lokale enerzjykoöperaasjes dy 't iepenstean foar in petear oer hoe 't wy in (energetysk) autonoom Fryslân foar eagen hawwe, wat ús rol dêryn is en wat de rol fan de lokale enerzjykoöperaasjes dêryn is. Wichtich útgongspunt dêrby is dat de mienskip folle sterker wurdt. Graach sjogge wy dyn mail temjitte by energie@frij.frl. 

Socht: bestjoerders Frysk Enerzjybedriuw 

Bist in bouwer? Fynst enerzjy nijsgjirrich? Hast sels in soad enerzjy? Wolst écht in statement meitsje foar de Fryske mienskip en wat unyks dwaan? Eat dat noch nea fertoand is? Krijst der enerzjy fan om saken út te sykjen, om ideeën en minsken oan elkoar te ferbinen en om kreatyf en probleemoplossend te wurkjen? Om tsjin de bewende paden yn te wurkjen, wittend dat je dit dogge mei de rêchstipe fan hûnderttûzenen Friezen? Wurd dan mei-oprjochter en mei-bestjoerder fan in 100% Frysk Enerzjybedriuw. Je binne dan mei-bestjoerder en mei-oprjochter fan in koöperaasje dy 't enerzjy ynkeapet fan Friezen en ferkeapet oan Friezen. Je ferbine je oan de fyzje fan ús temagroep en oan dy fan Frij Fryslân. Yn de opstartfaze sil it nei ferwachting dy mei dyn mei-bestjoerders in fikse tiidsynvestearring freegje en net folle jild opsmite. It is ûnbetelle. As it Frysk Enerzjybedriuw ien kear draait, is der foar de bestjoerders en meiwurkers in goed ynkommen út te heljen. Do hast dan ek in betelle stêf ta dyn beskikking. Prate boppesteande dy oan of kenst minsken dy 't hjir knipt foar binne? Help Frij Fryslân en nim foar 15 novimber kontakt mei ús op via energie@frij.frl. 

Socht: aspirant-leden Frysk Enerzjybedriuw 

Fynsto ek dat jild dat troch de Friezen foar enerzjy útjûn wurdt by de Friezen bliuwe moat? Fynsto ek dat it bespotlik is dat enerzjy sa djoer is? Fynsto ek dat hjoeddeiske enerzjybelestingen en wetjouwing totaal net bydrage oan ferduorsumjen? Fynsto ek dat baas yn eigen buert belangryk is? Fynsto ek dat de opwekking, it eigendom en de beskikking oer enerzjy koöperatyf regele wêze moat en net yn hannen wêze moat fan oerheden en bûtenlânske oandielhâlders? Jou dan ús takomstige bestjoerders fan it Frysk Enerzjybedriuw in grouwe mentale stipe yn de rêch troch oan te jaan datst ynteressearre bist om meidertiid lid te wurden fan it Frysk Enerzjybedriuw! Je hoege allinnich mar in mail te stjoeren nei energie@frij.frl mei yn it ûnderwerp de tekst: Ik bin ynteressearre yn in takomstich lidmaatskip fan it Frysk Energy Bedriuw. 

Lânbou 

De boer hat in wichtige rol dêr 't it giet om sûne lokale ekonomy, itensfoarsjenning en it behâld fan ús lânskip. In rap groeiende beweging is al op gong kommen om de boer ek wer midden yn de mienskip te pleatsen. Kom yn 'e kunde mei twa temagroepen dy 't op in eigen wize hjir in bydrage oan leverje. 

Finansiering: dizze groep siket nei nije finansieringsfoarmen dy 't mearwearde opsmite sille foar ynvestearders en de Fryske mienskip, lykas mear foedselsekerheid en in feilige belizzing fan harren jild. Dizze groep wurket gear mei minsken út de jildgroep 'boerekoops'. 

Mienskipsplak: Yn dizze groep wurdt in blaudruk ûntwikkele foar in Mienskipsplak; in brûzend sintraal punt yn en foar de mienskip. Lokale boeren en produsinten ferkeapje dêr harren iten, reststreamen wurde der omset yn moaie produkten en it is in moetingsplak dêr 't ek workshops en lêzingen hâlden wurde. Doel is ek dat hjirmei de ôfset fan Fryske boeren oan de lokale mienskip fergrutte wurdt. Op dit stuit wurdt wurke oan in bedriuwsplan foar in earste plak yn koöperaasjefoarm; in pilot dy 't oanset ta it realisearjen fan Mienskipsplakken yn hiel Fryslân. 

Sûnens 

Sûnenssoarch kin op in hiel soad manieren oars en better. Kom yn 'e kunde mei de temagroepen dy 't oan ferskillende fasetten wurkje dy 't bydrage oan holistyske, tagonklike en lytsskalige soarch. 

Brêge: it doel fan dizze groep is om ynspirearjende gearkomsten te organisearjen wêrby ’t professionals yn de komplemintêre sûnenssoarch ‘priuwerijen’ oanbiede om yn ‘e kunde te kommen mei dy terapyen. 

Finansjeel: dizze groep hâldt him dwaande mei ynventarisearjen en foarmjaan fan in alternatyf of alternativen foar de soarchfersekering sa 't wy dy kenne. 

Ynhâld: dizze groep ûntwikkelet lessen, trainingen en materialen dy 't minsken ynspirearje en oansette kinne ta in holistyske kyk op sûnens. 

Autonome wen - en leeffoarmen 

Dizze temagroep wurket oan in blaudruk foar ekodoarpen dy 't startende inisjativen ynspirearje en op wei helpe kinne. Ek wurdt der sjoen nei mienskipsfoarming oangeande lokale produksje fan iten. De groep bringt besteande projekten yn Fryslân en mooglikheden foar nije yn kaart. Dizze dielprodukten kinne ek brûkt wurde foar bewustwurding en it motivearjen fan boeren om mei de mienskip in takomstperspektyf en nije libbens - en wenfoarmen te realisearjen. Nim kontakt op ast kennis oer besteande inisjativen hast, meidwaan wolst yn de wurkgroep of op in oare wize mei de groep te ferbinen. 

Enerzjy 

Fryslân autonoom: hoe sjocht autonoom en selsfoarsjennend Fryslân op it mêd fan enerzjy derút? Dizze temagroep hat in ynspirearjend senario útwurke en kin de ynbring fan elkenien brûke om in ambisjeus plan sterker te meitsjen. 

Frije enerzjy: dizze groep is konkreet oan de slach mei proefopstellingen en it sammeljen fan ynformaasje. Lit dy ferrasse troch dizze pionierjende bouwers. 

Jild 

Dizze temagroep is úteinset mei in ynventarisaasje fan de ferskate alternativen en efterlizzende meganismen foar útwikselingssystemen. Dêrneist wurdt der wurke oan in oplossing om binnen de koöperaasje útwikselje te kinnen. Ek is in eigen Fryske sulveren pinning yn de maak! 

Leare en groeie 

Frij Ûnderweis hat in fûnemint lein mei in bernefisy dêr ’t it ûnderwiisplatfoarm fan Frij Fryslân op ûntwikkele wurde kin. Der is dêrfoar in grut aksjeplan mei ferskate ûnderdielen, wêrûnder it ûntwikkeljen fan lesmateriaal en it bouwen fan in netwurk fan leararen en oare professionals. Bedoeld foar de koarte en lange termyn, wêrby 't noch in soad minsken oanheakje kinne om ûnderdielen út te wurkjen. Hast ûnderfining yn it wurkjen mei bern? Nim kontakt op om kennis te meitsjen! 

Wurk en ekonomy 

In online platfoarm is yn de maak om de Fryske toeristyske sektor en ekonomy te fersterkjen. Op dit platfoarm wurde hoareka - en oare ûndernimmers, eveneminten en bysûndere plakken sichtber makke. Kenst inisjativen, eveneminten, bedriuwen dy 't hjir ek in plakje fertsjinje. Wolst meidwaan of hast sels in idee om de Fryske ekonomy en wurkgelegenheid te stimulearjen? Wy hearre it graach fan dy! 

Bewustwêzen 

De minske is ûnskiedber ûnderdiel fan in bewustwêzen dat troch ferskate wrâldreligys en spirituele tradysjes ûnderkend mar hieltyd oars beneamd is. Dit bewustwêzenfjild is yntelligint en manifestearret him yn 'e materiële realiteit. Foar minsken yn Frij Fryslân is dit in wichtich útgongspunt. De groep Bewustzijn stipet mei tal fan aktiviteiten de hiele beweging fan Frij Fryslân. Mei de fuotten yn 'e klaai, mei kompassy, in iepen hert en in djip bewustwêzen fan 'e ferbûnens mei alles. Wolst mear witte? Nim dan kontakt op. 

Fideo- en mediagroepen 

Youtube-kanaal: dizze groep wurket oan it kreëarjen fan ynspirearjende ynhâld op it fideokanaal fan Frij Fryslân op Youtube. Der is in ferskaat oan oanbod yn tarieding, dêrûnder ferskate oefeningen lykas sykheljen en persoanlike ferhalen oer sûnens en wat der mear te tafel komt yn Frij Fryslân. Hast ek ideeën dy 't bydrage kinne, nim dan kontakt op. 

Frij Fryslân bioskoopfilm Wylst de jonge Okke tsjin syn wil yn de frijheidsstriid belutsen rekket, krijt er ûnferwachte help fan in mysterieuze man mei ûnierdske fermogens. In kombinaasje fan oer-Fryske skiednis, psychologyske dilemma’s, spiritualiteit en humor. Wolst meitinke en / of - dwaan, of bist gewoan nijsgjirrich? Nim gerêst kontakt op! 

Leafde 

Dy temagroep bout oan ûnderlinge belutsenens, ferbining, hoop en fertrouwen foar frijheid en autonomy. Mei-inoar diele wy ûnderfiningen fan leafde út, út elks suvere boarne fan leafde, los fan spiritualiteit of religy. Dit foar ynspiraasje. Omdat dielen fermannichfâldiget as in sniebaleffekt. ‘Each of us is the entire ocean in a drop’. Giest mei op ûntdekkingstocht? 

Biblioteek 

De earste stappen binne set mei in Frij Fryslân-biblioteek. Dit projekt is krekt opstart en sil fierder útwurke wurde yn de kommende moannen. Wolst mear witte? Mail gerêst.

De tiid is mear as ryp om mei-inoar in nije mienskip te bouwen. Wy wurkje mei ús allen oan autonomy, foar yndividu en mienskip. Om dit foarinoar te krijen, wurkje wy earst oan in groeiende mienskip mei hieltyd mear projekten en bedriuwichheid. 

It giet allegear hurd en elkenien docht syn bêst om alles flot ferrinne te litten. Dat dogge we graach en de groep minsken dy 't dêrby helpt groeit mei de dei. Wy sille de kommende tiid eksperimintearje mei foarmen fan meisizzenskip en útwikselingssystemen dy 't allegear ûnkonvinsjoneel binne, mar dêr 't wy it bêste yn 'e minske mei nei boppen besykje te heljen. 

Kearnwearden binne in wichtich útgongspunt 

Binnen de koöperaasje wurkje wy mei-inoar op basis fan ús kearnwearden (ynteger, autonoom, oplossingsrjochte, ferbinend en holistysk) en de universele wetten (hermetyske prinsipes). Wy nimme ús persoanlike ferantwurdlikheid en drage op basis dêrfan by oan it gehiel. Wy binne in learende en groeiende organisaasje. Dat freget fan elk fan ús in flinke poarsje ôfstimming en gearwurking. 

Preambule 

Yn de preambule fan de statuten fan de Koöperaasje Frij Fryslân fynst ús fyzje, útgongspunten, kearnwearden en mear. Kinst it hjir lêze. 

Aspirant-lid wurde 

It aspirant-lidmaatskip stiet foar elkenien iepen. Dêrby kin keazen wurde foar it ynvestearjen fan tiid en / of in moanlikse bydrage. 

As je tiid ynvestearje wolle 

Der binne ferskate wurkgroepen binnen Frij Fryslân en geregeld wurde der nije groepen opstart. Hast alle (aspirant)-leden sitte op it stuit yn ien of meardere wurkgroepen. Is der in groep dy ‘t dy oansprekt, dan kinst miskien oanheakje as dy groep noch net hielendal fol is. Dat ferskilt fan groep ta groep. Is der gjin groep dy’t dy oansprekt, dan geane wy mei elkoar yn oerlis om te sjen hoe't dyn ynset it bêste syn gerak krije kin. Ast sels in idee hast foar in groep of in aktiviteit dan beprate wy dat mei dy en sjogge wy oft der mear minsken binne dy 't oanslute wolle. De betingst is dat dyn idee past binnen de fyzje fan Frij Fryslân yn it algemien. Yn dat gefal sille wy it inisjatyf stypje op ferskate wizen. Yn alle gefallen jildt: hawwe je fragen of wolle je oerlizze? Nim dan kontakt op fia info@frij.frl. 

Ast leaver € 15, - yn 'e moanne bydraachst 

Ast foar dizze foarm fan lidmaatskip kiest, krijst it ynterne nijs geregeld en wurdst útnûge foar grutte gearkomsten en ALG’s (algemiene ledegearkomsten ). 

Kinst ek kieze foar ynvestearjen fan tiid én in finansjele bydrage. 

Organisaasjestruktuer en fasilitêre organisaasje 

Mochtst fragen hawwe of tsjin saken oanrinne, dan kinst kontakt opnimme fia info@frij.frl. Ferskate minsken bemannen dizze mailbox en sille dyn fraach beäntwurdzje of ‘trochferbine ’ mei de goede persoan. Om de flugge groei stypje te kinnen, wurdt it fasilitêre team hieltyd grutter en binne we trochrinnend op syk nei minsken dy 't niget hawwe yn in útdaging. Mochtst dy dêrta oanlutsen fiele, dan kinst kontakt opnimme. 

Fjouwer grutte gearkomsten yn it jier 

Om geregeld as hiele organisaasje byinoar te kommen en ôf te stimmen hantearje wy in roaster fan fjouwer grutte gearkomsten yn it jier, dy 't wy fan de hjerst ôf safolle mooglik om de seizoensfeesten hinne plakfine litte sille. Dat betsjut dat wy om midsimmer hinne, de hjerstequinox, midwinter en de maitiidsequinox in grutte gearkomste organisearje sille. 

De pinning 

Dizze frijheidspinning tsjûget net allinnich fan de iuwenlange perioade wêryn 't de Friezen frij en autonoom libben. Hy lit ek sjen hoe sterk oft frijheid no wer libbet yn Fryslân. De penning wurdt ek útbrocht om as symboal brûkt wurde te kinnen troch elkenien dy't frijheid heech yn it findel draacht.

Skaaimerken 

De pinning is makke fan puer sulver (99,9%) en weaget in troy ounce (31,1 gram ): in standertgewicht foar sulveren munten. De penning hat in pear tige bysûndere eigenskippen. De meast yn it each springende is faaks it wurd ‘ frijheid ’ yn ferskate Fryske talen.

Oan it ûntwerp foar de foarside fan de munt wurdt op dit stuit wurke. Oer de efterkant en it opskrift kinne we lykwols al mear melde. It opskrift op de munt is: Yn frijheid ferbûn. Fierder is op pinning de Fryske flagge ôfbylde.

De symbolyk op de Friling

Frisia 

Oait wie Fryslân in grut gebiet dat yn Romeinske en midsiuwske boarnen Frisia neamd waard. Fryslân besloech doe hast de hiele kuststrook fan Seelân oant Denemarken.

De Fryske Frijheid 

De Friezen stiene bekend as in ryk en machtich folk. Se wiene iuwenlang autonoom. De ûnderskate Fryske lannen lâns kust fan de Noardsee wiene miny-republiken, dy 't oan gjin inkelde froast ûnderwurpen wiene. Dizze perioade stiet dêrom ek wol bekend as de Fryske Frijheid. Sûnder oerhearskers regelen se alles ûnderinoar.

De frije Friezen 

De dragers fan dizze Fryske Frijheid wiene de frije minsken en de eallju. As groep waarden hja yn it midsiuwske Frysk, mei fria fresa of ‘ frije Fries ’ oantsjut. Dizze groep bestie út in brede laach fan frije minsken, yn it Aldfrysk friling, en in lytsere toplaach fan eallju, etheling neamd. Nei dizze frije Friezen ha wy de pinning de namme Friling jûn.

Foar altyd frij 

De midsiuwske Fryske teksten fertelle net allinnich hoe't de Friezen harren frijheid ferkrigen troch dapper te fjochtsjen, mar ek dat dy frijheid foar ivich wie. Sy tochten dêrby oan harren bern en de bern fan harren bern. Of sa't de Aldfryske teksten it sizze: de Friezen ferkrigen harren frijheid foar thi berna and thi uneberna ‘ de berne en de ûnberne’, en foar altyd: to mannes liif ende to landes leghere ‘sa lang as de minsken libje en it lân bestiet’.

Opstalbeam 

Friezen út alle kriten kamen ien kear yn it jier byinoar op in foar harren hillich plak, de Opstalbeam. Yn Aurich, wat no yn Dútslân leit, Dêr kamen de ôffurdigen, dy 't alle jierren opnij keazen waarden, de tiisdeis nei Pinkster byinoar. De Opstalboom kin dus sjoen wurde as it symboal fan de feriene Fryske lannen, oer de hjoeddeiske lânsgrinzen hinne.

De Fryske ekonomy en de pinning 

De feeteelt en hannel  binne al iuwenlang fêste ûnderdielen fan de ekonomy. Fanwegen dy hannel yn it hiele Noardseegebiet waard dy see lang mare Frisicum of ‘ Fryske see ’ neamd. Om hannel te driuwen brûkten de Friezen lytse sulveren munten dy 't sy pinning neamden (lykas de Ingelsen de penny koene). Dêrom is de beneaming frijheidspinning net allinnich in ferwizing nei it moderne gebrûk fan it wurd, mar ek in oantinken oan ferfleine tiden, doe 't in pinning noch gewoan in munt wie om mei te beteljen. En wa wit wat de takomst ús bringe sil... 

De Fryske flagge 

Mei-inoar waarden de autonome Fryske lannen lâns de Noardseekust de sân Seelannen neamd. De sân pompeblêden fan de Fryske flagge dogge hjir noch oan tinken. De fjouwer blauwe banen op de Fryske flagge fertsjintwurdigje de wichtichste fjouwer farwegen. De trije wite banen ferwize nei diken oer lân. It is opfallend dat al yn de alfde iuw oer frije trochgong foar de Friezen oer dizze diken skreaun waard yn de âldste midsiuwske Fryske rjochtstekst. De Fryske flagge hat koartsein hiele âlde woartels.

De nije Fryske frijheidspenning is te bestellen fia de foarferkeap op friling.frl!

De reguliere genêskunde is fierder noch tige basearre op in atomistyske en meganyske oanpak fan it minsklik lichem en de minsklike sûnens. Der wurdt gau in (allopatysk) medisyn foarskreaun. Benammen âldere minsken kinne mei ferskate klachten kampen en by ferskate behannelers rinne, wêrtroch 't sy alles byinoar in flinke hoemannichte pillen foarskreaun krije wêrby 't der net altyd op letten wurdt of dy medisinen har wol kombinearje litte. Der falt koartsein in soad te ferbetterjen oan it hjoeddeistige stelsel

Kearnwearden

As we fanút de kearnwearden fan Frij Fryslân in alternative fyzje op sûnens en de finansiering fan sûnenssoarch besykje op te stellen, dan docht bliken dat dat net yngewikkeld is. De kearnwearden binne hiel goed te ferbinen oan it tema sûnenssoarch. 

• Ynteger: dokters en alle professionals binnen de soarch moatte har ynteger hâlde. Dokters hawwe de eed fan Hippocrates ôflein en der binne ek oare etyske koades dêr 't ferskate professionals har oan hâlde moatte soene.
• Autonoom: dit slacht sawol op de behannelers as de minsken dy't behannele wurde. De lêsten soene de ferantwurdlikheid foar harren sûnens sels nimme moatte en harren lot net samar yn de hannen fan in dokter lizze moatte.
• Oplossingsrjochte: der is folle mear mooglik as dat wy no tinke. De minsken dy 't har binnen Frij Fryslân mei dit tema dwaande hâlde, binne kreatyf op syk nei oplossings.
• Ferbinend: in aspekt hjirfan is dat in sterk sosjaal netwurk al genêzend en sûnensbefoarderjend wurket.
• Holistysk: dat is ien fan de wichtiger kearnwearden yn dit ferbân. In holistyske oanpak fan sûnens sil ús in hiel soad opsmite. Dêroer hjirûnder mear.

De wurkgroep dy 't him mei de finansiering fan de sûnenssoarch dwaande hâldt, is op dit stuit ta de folgjende ynsichten kommen. Wy kinne fêststelle dat de hjoeddeistige syktekostefersekering djoer, ferplichte en faak net passend is. Ut dizze analyze wei hawwe wy oan ’e iene kant sjoen oft der foar de koarte termyn oantreklike alternativen foarhannen binne en oan ’e oare kant in skets opsteld fan hoe ’t in alternatyf op de langere termyn der binnen Frij Fryslân útsjen kinne soe.

Alternativen op de koarte termyn 

Der binne op dit stuit al in tal alternativen op it mêd fan sûnenssoarch en de finansiering der fan. Wy litte der hjirûnder trije de revu foarby komme.

Beter in de Buurt

As earste is der it inisjatyf Beter in de Buurt. Under dizze koepel falle in tal inisjativen: Vitaliteit in de Buurt; Educatie in de Buurt; Voeding in de Buurt; Diensten in de Buurt. Foar dit artikel binne de inisjativen Better yn de Buurt en Vitaliteit yn de Buurt relevant. Alle inisjativen fan Beter in de Buurt geane lykwols út fan itselde prinsipe (sitaat fan webside): 

“Elk ûnderdiel hat in platfoarm dêr ’t je tsjinsten oanbiede en ôfnimme kinne op basis fan de wearden fan it manifest. Elkenien is wolkom yn dizze feilige leef- en wurkomjouwing wêrby 't op in betroubere en transparante wize tsjinsten ferliend wurde. Hjirmei kreëarje we kollektyf in ûnôfhinklike mienskip."

De kearn fan wêr 't it by Beter yn de Buurt dus om giet is om minsken, professionals en soarchôfnimmers, mei-inoar yn kontakt te bringen troch in platfoarm, Qustify. Hjiroan is troch it team fan Beter in de Buurt, ûnder lieding fan inisjator Paul Hager, fyftjin jier wurke.

Yn it ramt fan dit koarte artikel wie it net mooglik om in wiidweidige analyze út te fieren fan de foar - en neidielen fan it konsept Beter in de Buurt. Dêrom beheine wy ús ta in pear opmerkingen. WIj trune elkenien oan om it inisjatyf sels fierder te besjen as it in snaar rekket. Inkelde fan de foardielen binne dat Beter in de Buurt in behoarlik robúst platfoarm biedt en dat it minsken frijbliuwend mei-inoar yn kontakt bringt op basis fan autonomy en ferbining. De neidielen binne dat it inisjatyf ticht tsjin it besteande systeam oanskurkt (wat foar in part te begripen is sjoen hoe yngewikkeld as it hjoeddeistige soarchsysteem is) en dat deer in beskate ôfdracht foar it inisjatyf frege wurdt (likernôch 5%) foar de makke kosten: it is in kommersjeel inisjatyf. 

GezondheidsCoöperatief Nederland

Twad is der it GezondheidsCoöperatief Nederland (GCN ). It is oprjochte nei de ûnderfining fan inkelde minsken dat de sûnenssoarch dy 't se winsken om ta genêzing te kommen net fergoede waard út it hjoeddeiske stelsel wei. De twa pylders fan GCN binne in GezondheidsFonds dêr 't minsken yn partisipearje kinne en lytsskalige Schenk-Kringen, dêr 't minsken direkt kontakt mei-inoar hawwe. 

It GezondheidsCoöperatief giet fierders út fan in oantal noarmen dy’t op basis fan harren wearden opsteld binne” (boarne: webside): 

• Tsjinstber wêze oan it minsklik belang.
• It mei elkoar omgean is bassearre op fertrouwen, earlikheid en oprjochtens.
• Elk minske hat de frijheid fan kiezen om nei eigen ynsjoch ynhâld te jaan oan syn libben en sûnens.
• Elkenien praat út de eigen ûnderfining wei.
• Elkenien hat in learende hâlding út selsrefleksje en ferbining wei.
• Ekspertize en inerlik ynsjoch ferkrigen út yntroynspeksje wei, binne it liedende prinsipe.
• Jild, systemen, organisaasjestruktueren en teoryen binne in middel.
• Hanneljen fanút leafde  is ít antwurd op de útdagings fan de maatskippij fan hjoed.”

Tsjin in ienmalige ynlis en in moanlikse kontribúsje kinst lid wurde fan in Schenk-Kring, dy 't lytsskalich is en dêr 't minsken elkoar kenne, fertrouwe en foar inoar soargje. Dêrneist wurde je lid fan it lanlike GezondheidsFonds. De twa lidmaatskippen binne dus oaninoar keppele. It lid wurde fan in Schenk-Kring giet fia in tal kennismakkings, wêrnei ' tst beslisse kinst al of net lid te wurden. Watst mei-inoar mooglik makkest is alternative, gjin reguliere sûnenssoarch.

Solidariteitsmienskip Artabana Nederland

Tred is der de Solidariteitsmienskip Artabana Nederland (SAN). Artabana liket yn in soad opsichten op it hjirboppe neamde GezondheidsCoöperatief Nederland. Artabana is yn rjochtsfoarm in feriening. Ek Artabana driuwt op lokale groepen en in oerkoepeljend, Nederlânsk, needfûns dat oansprutsen wurde kin. It wurd solidariteit sit al yn de namme fan de beweging. Artabana is in mienskip dêr 't ûnderlinge help bean wurdt. It is dus wat breder en rommer definiearre as sûnenssoarch, mar dat is wol in hiel wichtich ûnderdiel. Dat binne de útgongspunten (boarne: website):

“ De erkenning fan it yndividu en syn unisiteit, dat wol sizze dat elk minske op in eigen wize siik wurdt en syn / har eigen wei nei werstel nedich hat.

• Sykte is in útdrukking fan it lot yn immens persoanlike libben.
• De mienskip ûnthâldt him fan oardieljen en it jaan fan advys oer de syktesituaasje fan de yndividuele minske.
• Frije kar fan terapeutyske ynstellingen, behannelmetoaden en behannelers by sykte.
• Frijwillige finansjele stipe om sa mooglik tagong te krijen ta de keazen behannelmetoaden.

De mooglikheid dat frije, yndividuele ekonomyske ôfspraken makke wurde kinne tusken pasjint en terapeut (of de terapeutyske ynstelling).” 

Koartsein: der binne op dit stuit ferskate inisjativen dy ’t binnen Nederlân operearje en lokale groepen kenne en dy’t op basis fan ûnderlinge solidariteit en in beskate moanlikse bydrage alternative of wol oanfoljende sûnenssoarch besykje te realisearjen.

Alternativen foar de langere termyn binnen Koöperaasje Frij Fryslân 

Der wurdt binnen it tema Sûnens fan Frij Fryslân - foar in part ynspirearre troch boppesteande inisjativen - hurd neitocht oer hoe 't de finansiering fan sûnens binnen de koöperaasje oppakt en foarmjûn wurde kin. De útgongspunten binne: it koöperative tinken, solidariteit, en ûnderlinge ferbûnens, mar ek: in soad omtinken foar in holistyske oanpak fan sûnens. 

Wat dat oanbelanget binne de konsepten Positieve Gezondheid en Integrative Medicine hiele goede útgongspunten. Sûnens is ommers net ien, meganysk-lichaamlik ding, mar de sûnens fan in minske ken in soad aspekten en ynfloeden (sjoch de website fan it ynstitút foar Positive Sûnens / Institute for Positive Health by de links by dit artikel).

Fryslân as Blue Zone 

Je soene sizze kinne dat it it stribjen fan Frij Fryslân is om in saneamde Blue Zone te kreëarjen yn hiel Fryslân. Dêr 't minsken sa lokkich en sûn binne, dat se ta hege âlderdom komme en de kosten fan de sûnenssoarch leech binne. As dit slagget dan sil dat bewustwêzenferhegjend wurkje.As minsken harren goed fiele, sûn binne en sosjaal goed ferbûn binne hawwe sy enerzjy en tiid om ta hegere nivo's fan bewustwêzen te kommen en dat sil op syn beurt in posityf effekt hawwe op yndividuën en de hiele mienskip. 

It mei dúdlik wêze dat wy dêr noch net binne. Mar as de fyzje dúdlik is, iepenbieret de rûte him faak.

Neffens de statuten is der op syn minst ien kear yn it jier in Algemiene Ledegearkomste, lykas by in soad koöperaasjes. Omdat Frij Fyslân in learende en groeiende organisaasje is dy 't sterk yn beweging is, wolle wy yn de kertiermakkersperioade fjouwer grutte gearkomsten yn it jier organisearje. It lear - en groeitrajekt dat wy mei-inoar trochmeitsje wurdt yn dizze twa jier beskreaun yn in lear - en groeidokumint. Nei twa jier kertiermakkersperioade is it de bedoeling dat de basisstruktuer fan de organisaasje dúdlik stiet.

Wurkgroepen

Sûnt ein 2021 wie der al in tal wurkgroepen start op ferskate tema’s. Nei de ynspiraasjedei yn Warkum op 30 april 2022 is dêr in grut tal groepen bykommen op ferskate tema’s, lykas sûnens, ûnderwiis (of: ' leare en groeie ' ), jild, wenjen en bewustwêzen. En der is in wurkgroep Leafde ûntstien, want is it net sa dat amor vincit omnia?

De moetingsdei op 2 july wie ûnder oare bedoeld as bestânsopname rjochting it Frijheidsfestival dat op 27 augustus plakfine sil. De groepen koene harren earste resultaten mei-inoar diele en kennis en ynsichten útwikselje. Elke groep hie in diske dat faak hiel oantreklik oanklaaid wie. De groep Vrije Energie bygelyks hie it begjin fan in motor opsteld. In yndrukwekkend gesicht.

Ek waarden yn in aparte romte de ferskate plannen bondele yn in allesomfiemjend plan foar de takomst fan Fryslân, dat wy mei in knypeach Us Aginda neame. Der wie in kaart fan Fryslân útspraat oer twa grutte tafels dêr 't elke groep syn plannen op yntekenje koe, skriuwe, plakke of foarmjaan troch middel fan 3 D-figueren lykas playmobilpopkes. Ek de yndividuele besikers koene harren ideeën en bydragen dêr kwyt. De kommende tiid bouwe wy fierder oan Us Aginda, ûnder oare op it Frijheidsfestival op 27 augustus. Uteinlik sil hjir in solide en alomfiemjend plan foar de nije mienskip út ûntstean.

Lidmaatskip 

Dizze dei wie ek bedoeld om mei-inoar te praten oer de ynfolling fan it lidmaatskip. De formule fan de flitskoöperaasje dêr 't wy foar keazen hawwe, hat yn de earste twa jier aspirant-leden. Dat betsjut dat der noch gjin folsleine meisizzenskip is, lykas yn in mear formele koöperaasje. Dizze sizzenskip groeit mei mei de fierdere profesjonalisearring fan de organisaasje. Wol is it sa dat it bestjoer him altyd ferantwurdzje moat tsjinoer de aspirant-leden en dat as der gjin draachflak is foar nommen beslissingen of koerts, it gjin doel hat om op sa 'n koerts troch te gean. 

Minsken dy 't aktyf bydragen leverje yn de organisaasje en yn  wurkgroepen fernimme dat it tapassen fan de kearnwearden (ynteger, autonoom, oplossingsgericht, ferbinend en holistysk) needsaaklik is om yn dizze beweechlike, organyske organisaasje konkrete saken te manifestearjen. Trochdat sy de kreators binne, fiele se har ferantwurdlik en krije se automatysk sizzenskip. Op dy wize floeie frijheid, ferantwurdlikheid, sizzenskip en nije foarmen fan demokrasy yninoar oer.

Op de moetingsdei yn Marsum hawwe wy de earste stap set rjochting de formalisearring fan it lidmaatskip. Der is in formulier opsteld dat minsken de gelegenheid biedt om aspirant-lid of stiper te wurden. In stiper mei sels bepale hoefolle oft er skinke wol. In aspirant-lid hat fierder de kar om tiid yn te setten (wy hantearje in minimum fan 3 oeren yn 'e wike) en / of in kontribúsje à 15 euro yn 'e moanne te beteljen.

It ynsetten fan tiid yn de koöperaasje fertsjintwurdiget net allinne in beskaat kapitaal, mar biedt boppedat de mooglikheid om de fyzje en de útgongspunten fan Frij Fryslân werklik te belichamen.

In oar wichtich ûnderdiel fan it formulier is dat it aspirant-lid eksplisyt ferklearret de kearnwearden fan Frij Fryslân te ûnderskriuwen. Boppedat ferklearret hy of sy noch in tal oare saken. Sa ûnderskriuwe we allegear dat we ús derfan bewust binne dat mienskiplik sukses mei ôfhinklik is fan ús eigen ynset, dat we goed yn ferbining en op 'e hichte bliuwe moatte en dat we saken dy 't harren foardogge fuortendaliks beprate mei de oanbelangjende persoan of persoanen. Fierder ûnderskriuwt in aspirant-lid om noed te stean foar de goede namme en eare fan de organisaasje as gehiel.

Op dizze wize bouwe wy mei-inoar oan in mienskip wêryn 't wy net allinnich opinoar fertrouwe en opinoar weromfalle kinne, mar dêr 't wy úteinlik in komplete mienskip yn kreëarje, dêr 't minsken goed en minskweardich mei libje kinne.

Hasto fragen of wolst yn 'e kunde komme mei minsken yn Frij Fryslân? Stjoer dan in e-mail nei info@frij.frl.

1. Fyzje

Frij Fryslân is in lân dêr’t minsken om elkoar jouwe. Dêr’t respekt foar elkoar, it libben en frijheid in moaie balâns foarmje. In lân dêr’t minsken mei elkoar besluten nimme en om elkoar en om ús ûnbetelbere natuer tinke. It is in lân dat in soad rykdommen biedt: skjin drinkwetter, suvere luchten, rike lânbougrûn en duorsume enerzjyboarnen. Yn Fryslân is alles foarhannen om ynwenners de basisbetingsten foar in sûn libben te bieden. Frij Fryslân is ek in lân dêr’t elkenien him of har ûntjaan kin nei eigen ynsjoch. Dêr’t ynspiraasje, kreativiteit en ynnovativiteit ûnderdiel fan it grutste goed binne en dêr’t  talinten fan elkenien sjoen en benut wurde. Dy wearden wurde yn Frij Fryslân aktyf stimulearre, sadat wy wurkje kinne oan oplossings dy’t takomstbestindich binne en wy ús natoer, ekonomy en bestjoerlike prosessen werstelle kinne. Yn Frij Fryslân witte wy dat in sterke lokale ekonomy needsaaklik is foar minsken en omjouwing. Wy drage ús soevereiniteit en beslissingsfoech net oer oan oerheden of non-gûvernemintele ynstellings dy’t in lyts bytsje bining mei ús lân hawwe. Us ynwenners nimme mienskiplik, transparant en earlik besluten en hâlde útfierders fan de keazen rjochting oanspraaklik.

2. Fryslân

Fryslân tusken Fly en Lauwers, gearfallend mei de hjoeddeiske provinsje Fryslân, is it oerâlde stamgebiet fan de Friezen. Al yn de Lex Frisionum 'De wet fan ‘e Friezen', opskreaun oan 'e ein fan 'e achtste iuw nei Kristus, wurde trije Fryske gebieten ûnderskieden. Njonken it hjir neamde stamlân, dat de basis foarmet foar de rjochtsregels dy't yn de Lex Frisionum opskreaun binne, wurdt in westlik gebiet ûnderskieden tusken Sincfal (op ‘e grins fan Seelân en Sieusk-Flaanderen) en Fly (no Iselmar - dus de hjoeddeiske provinsjes Seelân, Súd- en Noard-Hollân) en in eastlik gebiet tusken Lauwers en Wezer (dus de hjoeddeiske provinsjes Grinslân yn Nederlân en Ostfriesland yn Dútslân). De Friezen binne dêrmei dus ien fan de âldste folken fan ‘e Lege Lannen. De helte fan wat no Nederlân is, wie eartiids Frysk.

3. Folk en taal

De Friezen binne de iennichste erkende nasjonale minderheid yn Nederlân. It Frysk is boppedat ek de iennichste offisjeel erkende minderheidstaal yn Nederlân, sûnt twatûzentrettjin (2013) ferankere yn de Wet Gebrûk Fryske Taal. Dy Fryske taalwet is it resultaat fan ‘e Fryske emansipaasjebeweging dy’t sûnt de njoggentjinde iuw ûntstien is en dy’t laat hat ta grammatika’s, wurdboeken, ynstituten en (politike) bewegings dy’t foar it Frysk en de Friezen opkomme. Spoaren fan it Frysk binne noch te finen yn de oare dielen fan it eardere Grutfryske gebiet, benammen yn it Westfrysk. Yn Dútslân wurdt yn it Sealterlân yn Ostfriesland noch Frysk praat. Dêrnjonken wurdt yn Noard-Fryslân in tal Noard-Fryske dialekten sprutsen.

4. Skiednis

De Friezen hawwe in lange tradysje fan frijheid. De foarâlden fan de hjoeddeiske Friezen setten har oan 'e ein fan 'e fjirde iuw nei Kristus nei wenjen yn it doe foar in grut part lege en ûntfolke Fryske kustgebiet en namen al rillegau de âlde namme fan harren foargongers (dy't yn de earste iuwen foar Kristus oant de ein fan ‘e Romeinske tiid dizze kontreien bewenne hawwe). De 'nije' Friezen wiene besibbe oan en stiene yn nau kultureel kontakt mei de oare Germaanske folken om de Noardsee hinne, benammen de Angelsaksen yn Ingelân en de Denen yn Skandinaavje. De Friezen stiene bekend as in machtich en ryk folk, mei troch harren ynternasjonale hannel, wêrtroch't de Noardsee in skoft mare Frisicum 'Fryske see' neamd waard. Nei de ferovering troch de Karolingyske keningen yn de rin fan de achtste iuw folge al gau in feitlik ûntwrakseljen oan dit 'sintrale' gesach, ûnder mear troch de Wytsingtiid tusken likernôch achthûndertfyftich (850) en njoggenhûndertfyftich (950), dy't dat gesach ûndermine. Fan de alfde iuw ôf kin dus sprutsen wurde fan de Fryske Frijheid of Frysk selsbestjoer, dat oant de ein fan de midsiuwen duorre. De Fryske Frijheid bestie út in rige fan autonome lânsgemeenten tusken Fly en Weser. De begripen Frysk en Frij en Frije Fries wiene hast ûnskiedber mei-inoar ferbûn en hawwe oant hjoed de dei harren spoaren efterlitten. Nei in perioade fan sintraal gesach fan sa'n tachtich jier foarme Fryslân mei de omlizzende Nederlânske provinsjes de Republyk fan ‘e Sân Feriene Nederlannen en wie it gebiet wer autonoom. De Friezen kenne de langste perioade fan ûnfrijheid sûnt de oprjochting fan it Keninkryk der Nederlannen yn achttjinhûndertfyftjin (1815). Yn de ôfrûne twa iuwen is Fryslân achterút gien fan de op ien nei rykste (nei Hollân) provinsje fan de Republyk nei in marginalisearre plattelânsprovinsje mei in trochgeand ûntlûken fan kaptaal út it gebiet.

5. Rykdom

De Friezen hawwe altyd ryk west. It fruchtbere klaaigebiet en de kânsen dy't see en rivieren beaen  foar hannel tichtby en fier wei hawwe harren kontinu wolfeart brocht. De Friezen hawwe dêrneist ek altyd in protte fee hâlden. Om seishûndertfyftich (650) nei Kristus hinne begûnen de Angelsaksen en de Friezen foar dizze hannel in sulveren muntsje fan goed ien (1) gram te meitsjen. Se setten sadwaande wer in jildsysteem yn nei't it sûnt de fal fan it Romeinske Ryk ôfbrokkele wie. De Friezen wiene masters yn it mjitten, rekkenjen en weagjen. Opfallend oan de Fryske situaasje is dat de rykdom rûnom ferdield wie. Der wie in sosjaal hegere klasse dy’t bestie út boeren mei eigen grûn en adel, mar it ferskil tusken dy beide stannen wie net hiel grut. Dêrtroch wie der in soad wolfeart, ferspraat oer in grutte groep minsken. Troch it kognatyske karakter fan 'e mienskip en it erfrjocht wie de posysje fan 'e froulju relatyf sterk. Dat betsjutte dat elke generaasje wer in nije sosjale posysje opbouwe moast. Nei achttjinhûndertfyftjin (1815) waard de Fryske rykdom hieltyd mear ôfrjemme. Earst troch it ûntbrekken fan de, meast aadlike, grutgrûnbesitters dy't yn de rin fan de achttjinde iuw ûntstien wiene en dy't nei achttjinhûndertfyftjin (1815) óf op de Feluwe lutsen wiene óf nei it nije politike sintrum yn Den Haach ferhuze wienen. Boppedat wie de nije ynfrastruktuer dy't yn de njoggentjinde iuw oanlein waard foaral rjochte op de Rânestêd. De ekonomyske krisis oan 'e ein fan dy ieu joech Fryslân in hurde klap. In protte Friezen binne nei oare plakken gien, bygelyks nei Amsterdam of Limburch om dêr wurk te finen as plysje, ûnderwizer of mynwurker. It fuortlûken fan rykdom út Fryslân sette troch yn de tweintichste iuw. Der waard gas wûn en fia de Ryksuniversiteit Grins wie der in konstante braindrain. Dochs wiene der yn dizze tiid ljochtpunten. Fryslân hat de suvelyndustry op 'e nij útfûn en it konsept fan it koöperative suvelfabryk omearme. Fryslân hat tsjintwurdich noch in protte rykdom, hjirboppe al neamd: skjin drinkwetter, suvere lucht, rike lânbougrûn en duorsume enerzjyboarnen. Ien fan de grutte rykdommen fan it moderne Fryslân is ek de mienskip: it mienskipsgefoel dat heart by in relatyf lytsskalige mienskip dy't boppedat in sterke identiteit hat. Dêrmei hearre de Friezen ta de lokkichste minsken fan Nederlân, ek al wurdt hjir net it measte jild fertsjinne.

6. Grutte útdaging

Nettsjinsteande har eigen spesifike skiednis en identiteit binne de Friezen fansels in ûnskiedber part fan en ferbûn mei it hiele minskdom en de ierde. It hiele minskdom stiet no foar de grutte opjefte om in leefbere wrâld te meitsjen en te behâlden. Om dat berikke te kinnen is it essinsjeel dat minsken sizzenskip hawwe oer har eigen libben en omjouwing.

7. Frijheid

Mei frijheid bedoele wy sawol negative as positive frijheid: dus sawol de frijheid fan alle belemmerings as de frijheid om it libben nei eigen mooglikheden foarm te jaan en de frije wil ta utering te bringen en frij te wêzen fan ynterne beheinings. Beide foarmen fan frijheid binne nedich yn elke frije en beskaafde mienskip. Frijheid giet altyd lykop mei ferantwurdlikens foar de meiminsken en de wrâld oer. Dat docht bliken út de universele gouden regel 'Behannelje oaren krekt sa ast sels graach troch harren behannele wurde wolst'. Boppedat blykt der in direkte relaasje te wêzen tusken frijheid en moraliteit. As in mienskip etysk te wurk giet, is dy frij. As minsken harren lykwols net etysk opstelle, wurde se automatysk slaven. Us etyk en ús morele gedrach hawwe dus net allinnich ynfloed op ús persoanlike frijheid, mar ek op de frijheid fan 'e mienskip as gehiel.

8. Bewustwêzen

De minske is ek in ûnskiedber part fan in bewustwêzensfjild dat erkend wurdt troch ferskate wrâldreligys en spirituele tradysjes, mar dat alle kearen oars neamd wurdt, en dat troch trening, meditaasje en ûndersyk kend en belibbe wurde kin. Dat fjild fan bewustwêzen is yntelligint en manifestearret him yn 'e materiële wurklikheid, sterker noch, yn feite is de materiële wurklikheid it resultaat dêrfan. Al it kenbere en ûnkenbere is dêr ûnderdiel fan en dêrom is alles mei-inoar ferbûn. Dat is in wêzentlik útgongspunt foar de minsken yn Frij Fryslân.

9. Nije minske

De âlde minske en de âlde maatskippij binne net mear. It minskdom is sûnder mis yn transysje. Benammen westerske minsken binne yn de lêste iuwen hieltyd fierder fan har wiere wêzen wei wurden. De wrâld ('it tiidrek fan 'e minsken') is hieltyd mear ûnttsjoend en sielleas wurden, mei as gefolch dat minsken min foar harsels en de ierde soargje. Konkurrinsje, ûntsieling, materialisme, konsumintisme en yndividualisme hawwe de minske yn in steat fan eangst, slachtofferskip en isolemint brocht. Ideaal om te kontrolearjen, mar ferneatigjend foar it minskdom en de ierde. By de transysje nei in nije wrâld, in nij tiidrek, sil de minske himsels opnij útfine moatte. Better sein: syn wiere aard en mooglikheden akseptearje, omearmje en aktivearje. Yn it boek Human by Design út twatûzensantjin (2017) jout Gregg Braden in oersjoch fan it potinsjeel fan de minske en syn fermogen om yn kontakt te kommen mei it bewustwêzensfjild dêr't wy allegear diel fan útmeitsje. Hjir komme âld en nij byinoar. De nijste, meast baanbrekkende wittenskiplike ûndersiken nei ûnder oare it aard fan it minsklik bewustwêzen, de minsklike anatomy en it fermogen ta sels-genêzing komme nammentlik opfallend goed oerien mei wat de âldste mystearjetradysjes altyd beweard hawwe. De minske stiet úteinlik tusken himel en ierde: tusken it fjild fan bewustwêzen en matearje en moat dêr in plak yn fine, mei kompassy, in iepen hert en ta syn djipste bewust fan syn ferbûnens mei alles. Dat freget ûnder oare dat de harsens yn 'e holle, it hert en de búk op ien line brocht wurde.

10. Kearnwearden

Frij Fryslân fynt de folgjende kearnwearden de wichtichste yn de kommende kertiermakkersperioade: ynteger, autonoom, oplossingsrjochte, ferbinend en holistysk. De nije Frije Fries is ynteger: hy hannelet mei respekt foar syn meiminske en hat in goed ûntwikkele weardekompas. Hy is autonoom: hy libbet neffens eigen yntegriteit en is net ôfhinklik fan de miening of ynfloed fan oaren. Dêrtroch bliuwt er altyd suver yn syn dieden en oardiel. Hy is oplossingsrjochte: hy hat in lienige geast dy't by steat is om problemen fan alle kanten te besjen en dêr in net-lineêre oplossing foar te finen. Hy is ferbinend: as frij minske beseft er dat dy frijheid nea ten koste fan syn meiminske gean kin en dat er dêrmei ferbûn bliuwe moat om dat ôf te stimmen. Ta eintsjebeslút is er holistysk: hy is him der djip bewust fan ferbûn te wêzen mei it fjild fan bewustwêzen en dat stjoert syn hanneljen. 

11. Skiednis fan Frij Fryslân

Yn jannewaris twatûzenienentweintich (2021) sammele in oantal minsken om de enoarme útdagings dêr't de wrâld no foar stiet te bepraten. Se wiene har bewust fan de skiednis fan frijheid dy't Fryslân hat en fielden hiel djip dat it no de tiid wie om wer sterker as ea te iverjen foar in autonoom gebiet om dêrmei de minske ta syn rjocht komme te litten. Foar hast gjinien fan de petearpartners stie dat los fan in dielde fyzje op it minskdom en it dêrby hearrende holistyske wrâldbyld. Uteinlik kristallisearre him dat út ta in kearnteam dat de fyzje fan Frij Fryslân yn de wrâld sette en yn de praktyk begûn út te dragen. Guon leden fan it kearnteam hiene har al desennia lang praktysk en mentaal taret op dizze tiid. Nei it lansearjen fan de webside yn augustus twatûzenienentweintich (2021) is begûn mei it opbouwen fan de Frij Fryslân-beweging. Der waarden presintaasjes jûn, der is fierder harsenskrabe, mei in hiele protte minsken en (mooglike) partners praat, der binne nijsbrieven skreaun en boppe-al: in yntinsje delsetten dy't as draachgolf tsjinne om lykstimde minsken te finen en oanheakje te litten. 

12. Parallelle ûntjouwings

De wrâldwide krisis dy't him yn 'e maitiid fan twatûzenentweintich (2020) iepenbiere kaam foar guon minsken út ‘e loft fallen, mar oaren hiene jierren earder al foarsjoen dat it hjoeddeistige maatskiplike systeem fêstrûn en wol ta in ein rinne moast, om oer te gean ta wat nijs. Hjir kinne de ynspannings fan De Coöperatieve Samenleving neamd wurde, dy't al yn twatûzenfyftjin (2015) besocht om in fûnemintele maatskiplike fernijing yn te setten, nammentlik de gebietskoöperaasje, dêr't oerheid, bedriuwslibben en ynwenners fan in gebiet ta in nij mienskiplik spylfjild komme en in nije ynteraksje, lykas útlein yn it rapport Het Rijnlands Gebiedsarrangement, twaentweintich maaie twatûzenenachttjin (22 maaie 2018). Hoekstiennen yn dat tinken binne de juridyske ferbining fan de gebietskoöperaasje oan de Omjouwingswet en it Europeesk Regionaal Belied, dy't mei-inoar romte skeppe foar it type koöperative gebietsûntwikkeling dat wy bepleitsje. Society 4.0: Resolving eight key issues to build a citizens society  troch Bob de Wit waard ek publisearre yn twatûzenienentweintich (2021). De Wit lit dêryn sjen dat de wrâld no eins echt foar in twasprong stiet. It minskdom beweecht of nei in technokratyske maatskippij kontrolearre troch in mondiale elite wêryn’t technologyske ferwurvenheden brûkt wurde om de befolking foar in grut part te kontrolearjen, of yn de rjochting fan in mienskip dêr't de minsklike skaal wer ûntdutsen wurdt, wolfeart ferspraat wurdt oer alle minsken, der is in protte desintralisearre wurdt en de sizzenskip wer yn hannen fan de minsken komt. De Wit hat neitiid in beweging yn it libben roppen dy't ûnder oare resultearre yn de oprjochting fan de koöperaasje “Coöperatieve Vereniging Society 4.0 U.A.”, dêrby bystien troch guon fan de driuwende krêften efter De Coöperatieve Samenleving. Frij Fryslân wurket graach gear mei dy inisjativen om sa de krêften te bondeljen, ynsjoch te dielen, te learen, te ynspirearjen en ynspirearre te wurden.

13. Kertiermakkersperioade

It wurk dêr’t wy yn ús regio foar steane liket grut, mar it begjint mar hiel lyts: mei leare en ûntwikkelje. Om it learen yn ferskate opsichten eksplisyt ûnderdiel te meitsjen fan ús organisaasjeûntwikkeling, begjint ús koöperaasje mei in kertiermakkersperioade fan yn begjinsel likernôch twa jier. Yn dy perioade wolle wy de koöperaasje rêd opstarte; in hechte mienskip fan leden kreëarje; de bedriuwsfiering ynrjochtsje; konsepten, produkten en tsjinsten ûntwikkelje; en dêrmei in protte leare. Wy ferbine ús dêrom yn in 'flitskoöperaasje' op grûn fan statuten dy't bewust en mei klam sa bûnich mooglik hâlden binne. Yn dit oprjochtingskarbrief beskriuwe wy dêrom bewust net de details fan ús ynterne organisatoaryske struktuer, mar ferankerje wol ús bedoeling, útgongspunten en doelstelling. Tagelyk nûgje wy belutsenen en belangstellenden út om, foarearst as aspirant-lid, har oan de koöperaasje te ferbinen en mei te tinken oer de winske statutewiziging dy't wy oer likernôch twa jier formeel by de notaris passearje litte wolle. Wy brûke de kertiermakkersperioade dus om al learend gear te wurkjen, ûnder mear by de tarieding fan dy karbriefwiziging foar de mear definitive foarmjouwing fan ús koöperaasje.

14. Eedgenoatskip

Yn dizze kertiermakkersperioade wolle wy ek ûndersykje hoe't wy mei ús leden in ferbûn oangean kinne dat liedt ta de meast optimale steat fan frijheid yn ferbûnens: wêryn't wy op grûn fan universele rjochtsprinsipes (natural law), fan ús fisy en kearnwearden, oan it universum en elkoar swarre dat wy ús persoanlike en inoars frijheid sjogge as it heechste goed en dat wy ús folslein ynsette foar it realisearjen en boargjen fan dy frijheid.

15. Undersyksopdracht

It learproses wurdt stipe troch in 'leargroeidokumint' en jout yn termen fan struktuer foarm oan in 'oergongsreglemint'. Yn de kertiermakkersperioade wurde de ynsichten dy’t opkomme yn it leargroeidokumint fêstlein oer alle wichtige ûnderdielen fan de struktuer fan ús koöperaasje, ynklusyf it bestjoer, de finansiering, it ynfoljen fan it lidmaatskip, mar wy dokumintearje ek it learen binnen de tema's. Om it learproses te befoarderjen, jouwe wy ússels in oantal spesifike (ûndersyks)opdrachten mei:

a. De ferbining mei ússels sykje en besykje de spoaren fan de 'âlde' maatskippij dy't ek wy noch mei ús drage safolle mooglik ûnder eagen te sjen, wylst wy wurkje oan it ûntwikkeljen fan in by de 'nije' mienskip passende minske, dêrmei ek nije (aspirant)leden meinimmend;

b. It operasjonalisearjen fan de hjirboppe neamde útgongspunten oangeande ús fisy, kearnwearden, bewustwêzen en de nije minske;

c. It kreëarjen fan in groeiende ledemienskip;

d. It bouwen fan in libbensfetbere ynterne organisaasje mei in krêftich, betûft, talintearre, tawijd en lykwichtich gearstald bestjoer;

e. It delsetten fan in solide finansjele struktuer en basis troch it (fierder) ûntwikkeljen fan de organisaasje en it dwaan fan ynvestearrings yn de Regio;

f. De beweeglike ûntwikkeling en strukturearring fan lidrelaasjes (ledekategoryen, rollen, rjochten en plichten), de governance, finansiering en fiskaliteit fan ús koöperaasje yn syn earste fazen fan pionierswurk en kertiermeitsjen, mei it each op de dêropfolgjende faze fan profesjonalisearring;

g. It ûntwikkeljen fan nije, passende foarmen fan wurdearring en beleanning foar bydragen oan wat kollektyf nedich is (mar miskien net altyd daliks 'ferkeapber' wêze kin), basearre op yntegriteit, rekken hâldend mei de beskikberens fan middels (ek troch  de tiid hinne) en dan rjocht dwaan oan yndividueel ferlet, ynset en prestaasje;

h. It iepenstellen foar ferbining mei eltsenien, ek mei besteande publike en private partijen dy't noch de oerstap meitsje moatte nei de nije mienskip.

i. Aktyf ûndersyk nei gearwurking mei en/of lidmaatskip yn Society 4.0 en De Coöperatieve Samenleving.

De ynspiraasjedei op 30 april luts goed 220 besikers. In geweldige opkomst dy 't in prachtich, ynspirearre byinoarwêzen ta gefolch hie. Wy hawwe in soad positive reaksjes ûntfongen oer wat der op dizze dei barde: de moetings, de sesjes, de presintaasjes, de diskusjes. Us grutte tank giet út nei de mear as 30 frijwilligers dy 't derfoar soargen dat dizze dei binnen in pear wiken realisearre wurde koe. 

Op de oare deis, snein 1 maaie (in dei dy 't gearfoel mei de nije moanne en it feest fan Beltane) waard yn Eagum, neffens de tradysje it absolute middelpunt fan Fryslân, in wetterritueel hâlden. Op de ynspiraasjedei hiene de dielnimmers in bytsje wetter meinimme kind út har eigen omjouwing en dat yn in grut glêzen fet jitte kinnen. Oan it wetter koene se in yntinsje meijaan. Yn Eagum waard yn de foarm fan in ritueel de yntinsjes oplêzen en waard it wetter loslitten, sadat it tegearre mei dy yntinsjes troch hiel Fryslân streame koe. It filmke mei in koart ferslach fan dit ritueel is yntusken online gongen: Waterritueel 1 mei 2022 Frij Fryslân

Foarmjaan oan de koöperaasje en it lidmaatskip 

Op 5 maaie 2022 passearre by de notaris de oprjochtingsakte fan Koöperaasje Frij Fryslân. De foarm dêr 't wy foar keazen hawwe is dy fan in saneamde flits-koöperaasje. Dat betsjut: wy hawwe foar twa jier in minimale set statuten fêstlein en sille no in soad leare en ûntwikkelje om nei dizze perioade in mear permaninte organisaasjestruktuer delsette te kinnen. Dit learproses lizze wy fêst en ferankerje wy yn in húshâldlik reglemint en in lear - en groeidokumint. 

Ferbining, inisjatyf, betrouwen en geduld

Mei-inoar bouwe wy oan in nije maatskippij en pionierje en leare wy alle dagen. Dit freget ferbining, inisjatyf, betrouwen en geduld. Lâns dizze linen besykje wy ek om it lidmaatskip yn te rjochtsjen. Yn de learperioade sille wy ûnder oare mei-inoar yn petear oer hoe 't aspirant-leden reguliere leden wurde kinne en folslein stimrjocht krije kinne. Dêrneist wurdt ûnder oaren mei-inoar sprutsen en boud oan oplossingen, produkten en tsjinsten dy 't de minsken yn de koöperaasje mei-inoar ûntwikkelje en dêr 't wurkgelegenheid út fuortkomme kin. Fierder binne der ferskate kategoryen leden mooglik. Tink bygelyks oan de mannichte ‘ Friezen om utens ’, dy ’t harren wol ferbûn fiele mei Fryslân, mar hjir net echt wenje. Ek slute der op it stuit organisaasjes oan dy 't binnen de koöperaasje ferbûn en aktyf wêze wolle.

Reservearje yn dyn aginda

Op 2 july is der in spesjale dei en wy freegje jimme dizze te reservearjen yn dyn aginda. Wy sille dan yn Marsum (flak by Ljouwert) gearkomme foar de earste Algemiene Ledegearkomste fan de Koöperaasje Frij Fryslân. Dy dei diele wy ús ideeën oer hoe 't it lidmaatskip foarm jûn wurde kin en sille wy tegearre hjiroer yn petear. Boppedat sille temagroepen inoar moetsje en presintearje wêr 't se oan wurkje. 

By de Algemiene Ledegearkomste kinne wy maksimaal 200 minsken ûntfange. In elk dy 't aspirant-lid wêze wol, is útnûge oanwêzich te wêzen. De minsken dy 't binnen Frij Fryslân al aktyf binne én de minsken dy 't har ôfrûne 30 april oanmeld hawwe foar lidmaatskip, krije foarrang by oanmelding. By oerskriuwing nimme wy mei de minsken dy 't wy op 2 july net moetsje kinne sa gau mooglik kontakt op. Wy freegje elkenien dy 't him ynskriuwe wol - ek dejingen dy 't al aktyf binne - om it oanmeldformulier yn te foljen.

In oersjoch fan de tema - en wurkgroepen en wêr 't se oan wurkje 

Lykas sein binne der no 14 groepen aktyf op ferskate tema’s en dêrnjonken is der in fasilitêre groep dy 't de koöperaasje alle dagen stipet en in pear groepen dy 't de earstfolgjende aktiviteiten op 2 july en 27 augustus tariede. Al dizze groepen komme ien kear yn de twa wiken mei-inoar - it leafst fysyk. Minsken dy 't har mooglik noch oanslute wolle by in groep, kinne kontakt mei ús opnimme fia info@frij.frl. 

Hjirûnder op it lêst in koart oersjoch fan de groepen en dêr ’t hja har op talizze.

Sûnens 

1. Brêge: it doel fan dizze groep is om ynspirearjende gearkomsten te organisearjen wêrby ’t professionals yn ’e komplemintêre sûnenssoarch ‘ priuwerijen ’ oanbiede om yn ’e kunde te kommen mei dy terapyen.

2. Finansjeel: dizze groep hâldt him dwaande mei ynventarisearjen en foarmjaan fan in alternatyf of alternativen foar de soarchfersekering sa 't wy dy kenne.

3. Ynhâld: yn dizze groep sil men dwaande mei it ûntwikkeljen fan lessen, trainingen en materialen dy 't minsken ynspirearje en oansette kinne ta in holistyske kyk op sûnens.

Jild 

Dizze groep is úteinset mei in ynventarisaasje fan de ferskate alternativen en efterlizzende meganismen foar útwikselingssystemen. Dêrnei wurdt wurke oan in oplossing om binnen de koöperaasje útwikselje te kinnen. 

Lânbou 

1. Finansiering: dizze groep siket nei nije finansieringsfoarmen dy 't mearwearde opsmite sille foar ynvestearders en de Fryske mienskip, lykas mear fiedselwissichheid en feilige belizzing fan harren jild.

2. Mienskipswinkel: yn dizze groep wurdt der in blueprint ûntwikkele foar in mienskipswinkel dêr 't lokale boeren en produsinten har iten ferkeapje kinne. De winkel kin in sintraal punt wurde en as koöperaasje te wurk gean. It idee is dat soks op in soad plakken yn Fryslân realisearre wurde kin.

Enerzjy 

1. Fryslân autonoom: hoe sjocht ien op it mêd fan enerzjy autonoom en selsfoarsjennend Fryslân derút en wat is der foar nedich om dit te realisearjen? Dizze groep wurket oan in spannend en ambisjeus plan.

2. Frije enerzjy: dizze groep is konkreet oan de slach mei proefopstellingen en it sammeljen fan ynformaasje.

Underwiis 

In groep fan minsken mei ferskate ûnderfiningen yn it ûnderwiis en / of pedagogyske eftergrûn ferkent it ûntwikkeljen fan materialen, lessen en trainingen dy 't passe binnen in holistyske kyk op it libben en de fyzje fan Frij Fryslân. Dizze lessen en materialen kinne op it regulier ûnderwiis, by steatsfrije skoallen en by oare fernijende inisjativen ynset wurde kinne.

Anastasia Ekodoarpen 

Dizze groep wurket oan in blueprint foar ekodoarpen op basis fan it idee fan Famyljedomeinen.

Wurk en ekonomy 

In online platfoarm is yn de maak om de Fryske toeristyske sektor en ekonomy te fersterkjen. Op dit platfoarm wurde hoareka - en oare ûndernimmers, eveneminten en bysûndere plakken sichtber makke.

Meditaasjegroep en - kearngroep 

It doel fan dizze groep is de hiele beweging fan Frij Fryslân te stypjen en krêft by te setten troch meditaasjes en rituelen rûnom gearkomsten. De meditaasjekearngroep jout foarm oan dy meditaasjes en rituelen. Minsken dy 't meidwaan wolle oan de meditaasjes (dy 't geregeld ek fia livestream fasilitearre wurde sille) kinne har oanmelde fia e-mail: organiseer@frij.frl.

Festivalgroep 

Dizze groep hâldt him dwaande mei de organisaasje fan it Frijheidsfestival op 27 augustus. Hast ideeën of ynformaasje dy 't mooglik bydrage kin oan it programma fan de dei? Mail dan nei festival@frij.frl.

Fideogroep 

Dizze groep wurket it fideokanaal fan Frij Fryslân op Youtube. Der is in ferskaat oan oanbod yn tarieding, dêrûnder ferskate oefeningen lykas sykheljen en persoanlike ferhalen oer sûnens en wat der mear te tafel komt yn Frij Fryslân. Hast ek ideeën dy 't bydrage kinne? Mail dan nei info@frij.frl.

Nederlânske ferzje >

Wêrom in koöperaasje?

Mei de koöperaasje lizze wy ferbining mei oaren yn Fryslân dy’t ek bouwe wolle oan in earlike, nije en bettere wrâld. En dy’t dêr hjir -  tichtby hûs - meielkoar oan meiwurkje wolle. Yn in earder artikel hawwe wy al mear ferteld oer it fenomeen koöperaasje en har skiednis yn Fryslân. 

Binnen de koöperaasje kinne nije aktiviteiten ûntploaid wurde dy’t ten goede komme oan de mienskip. Sa kin boud wurde oan in ûndernimmende regio en groeit dizze út ta in ekonomysk ekosysteem. 

Kearnweardes

Yn it ‘foaropwurd’ (de preambule) foar it karbrief fan Frij Fryslân wurdt ek yngongen op wat Fryslân is, yn al syn fasetten, skiednis, identiteit en frijheidsgedachte. Mar der wurdt ek stilstien by wat de ‘nije minsk’ is yn dizze nije tiid en wat kearnweardes binne fan Frij Fryslân as beweging. Foar de begjinfase binne as kearnweardes beneamd ynteger, autonoom, oplossingsrjochte, ferbinend, en holistysk. De nije Frije Fries is ynteger: hy hannelet mei respekt foar syn meiminske en hat in goed ûntwikkele weardekompas. Hy is autonoom: hy libbet neffens eigen yntegriteit en is net ôfhinklik fan de miening of ynfloed fan oaren. Dêrtroch bliuwt er altyd suver yn syn dieden en oardiel. Hy is oplossingsrjochte: hy hat in linige geast dy't by steat is om problemen fan alle kanten te besjen en dêr in net-lineêre oplossing foar te finen. Hy is ferbinend: as frij minske beseft er dat dy frijheid nea ten koste fan syn meiminske gean kin en dat er dêrta ferbûn bliuwe moat om dat ôf te stimmen. Ta eintsjebeslút is er holistysk: hy is him djip bewust fan ferbûn te wêzen mei it fjild fan bewustwêzen en dat stjoert syn hanneljen.

Mienskiplike beslútfoarming - Direkte Demokrasy 

Yn in koöperaasje bout en docht elkenien mei. Alle leden hawwe stimrjocht. Troch de kontakten mei minsken fan lokale groepen te ûnderhâlden en te yntinsivearjen, kin boud wurde oan de takomstige échte demokrasy fan Fryslân. Mei in netwurk fan minsken út alle doarpen, wiken en stêden. 

Dêr’t yn de samenleving fan no in hiel soad minsken it gefoel hawwe dat der foar en oer harren besluten wurdt, telt yn de koöperaasje elkenien mei. Jong en âld, ryk en earm, man en frou, elkenien wurdt sjoen en alle talinten kinne ynsetten wurde. 

Der kin boppedat eksperimenteard wurde mei nije, bettere foarmen fan mienskiplike beslútfoarming. Hoe komme minsken mienskiplik ta in beslút dat troch eltsenien aksepteard wurdt? Dat is wat oars as sljochtwei ja of nee te stimmen. 

Begjinfase - flitskoöperaasje

Kommende wike sil it kearnteam fan Frij Fryslân de oprjochtingsakte ûndertekenje. Dêryn stiet wat de bedoeling is en hoe’t de koöperaasje der út sjen sil. Dat is fansels net yn beton getten, want de kommende jierren sil alles him fierder útkristallisearje mei help fan de leden en elkenien dy’t meibout oan it nije Fryslân. 

Society 4.0

Frij Fryslân is ûnderdiel fan in folle bredere beweging dy’t no op lanlike én wrâldwide skaal oan it trochbrekken is. Basearre op in mienskip fan minsken (samenleving) ynstee fan op top-down beslútfoarming troch in lyts elitêr selskip of politisy. Dizze beweging dy’t organysk foarme wurdt yn dizze tiid is ûnder oare beskreaun troch heechlearaar Bob de Wit yn syn boek Society 4.0. Resolving eight key issues to build a citizens society. 

Nei it ferskinen fan it boek yn 2021 hat De Wit mei in team fan minsken de prinsipes fan syn boek útwurke ta in model en in wurkwize om ta autonome regio’s te kommen. Dit proses rûn gelyk op mei de ûntjouwings dy’t binnen Frij Fryslân plak fûnen. Ut de ekspertise dy’t Society 4.0 yn’e hûs hat kaam it idee om te wurkjen mei de rjochtsfoarm fan de koöperaasje. Op dizze wize wurdt gebrûk makke fan eleminten út it ‘âlde systeem’ om it nije op te bouwen. Foar Fryslân is dit ek in logyske stap omdat Fryslân in rike tradysje fan (suvel)koöperaasjes hat. Society 4.0 is ús al foargien yn it oprjochtsjen fan sa’n koöperaasje, dy’t yn it gefal fan Society 4.0 as doel hat autonome regio’s te helpen en stimulearjen.    

Lid wurde 

Fan in koöperaasje kinne net allinne partikulieren lid wurde, mar ek bedriuwen en organisaasjes. Der sil noch besjoen wurde hoe’t it komt mei it stimrjocht yn de byienkomsten fan de leden. Ynkoarten sil hjir mear nijs oer folgje. Hâld ús nijsbrief dus yn de gaten. Doch mei en bou mei oan Frij Fryslân!  

Ein augustus 2021 kaam in lytse groep ûnder de rook fan Ljouwert byinoar. Se sochten ferbining fanwegen de tanimmende polarisaasje yn de mienskip yn ‘e ôfrûne twa jier. De measten koenen inoar noch net. Mear as seis moannen letter is de groep útgroeid ta in moaie miks fan mear as hûndert lykstimde jongfolwoeksenen, wêrfan mear as tritich tige aktyf binne.

Lykstimd betsjut net dat elkenien op syk is nei itselde ding. De motivaasje om aktyf te wêzen foar Noorderlicht ferskilt dan ek. Fysyk nije minsken kennen leare is de wichtichste reden, om't guon fan harren wat fan har sosjale kontakten kwytrekke binne. Oaren sykje lykstimden as stipe yn ‘e rêch yn tsjustere dagen, om ynformaasje en ûnderfiningen út te wikseljen of om mei elkoar parallelle plannen foar de takomst foarm te jaan. Der binne dêrom, neist in algemiene chat en aginda, ferskate subgroepen, lykas in alternatyf mediahûs, parallele ‘samenleving’, religy, demonstraasjes en in jonge âldergroep.

Alle wiken stiet der in aktiviteit op de aginda. Dat is oant no ta meast yn Ljouwert. Foarbylden binne húskeamersesjes oer selsûntwikkeling, of aksjes om lykstimde ûndernimmers te supporten. Ek feestjes hearre dêr by: in poerbêste manier om inoar goed kennen te learen foardatst yntinsiver boust oan de takomst.

Yn 2022 set Noorderlicht yn op mear sichtberens. . De ferwachting is dat it tal leden dêrtroch tanimme sil en ek de sprieding fan moetingskânsen yn hiel Fryslân. Ek is ferbining makke mei sustergroepen yn it lân. Soartgelikense groepen dy’t alle wiken aktyf binne bestean al yn Utert, Amersfoort en Grins. Fan dizze fjouwer is Noorderlicht de grutste en aktyfste. Unyk dus yn Fryslân en Nederlân!

Noorderlicht stiet iepen foar nijkommers tusken de 18 en 35 jier. Bist dochs krekt wat jonger of âlder, of wennest krekt bûten Fryslân, nim dan gerêst kontakt mei ús op. Der is in smûke en tagonklike sfear. Dielnimme is frijbliuwend, hoewol't leden dy't op gjin inkelde wize aktyf binne nei in skoftke frege wurde oft de groep wol is wat se ferwachte hawwe.

Ek ynteressearre? Of nijsgjirrich nei mear ynformaasje? Sjoch op de instagramside fan Noorderlicht Friesland of mail nei Noorderlichtfriesland@protonmail.com.

Autonoom Fryslân yn de Republyk

Om 1500 hinne kaam yn Fryslân foar it earst in foarm fan sterk sintraal regionaal gesach. Net lang dêrnei waard it gebiet tafoege oan De Nederlannen. Earst as provinsje fan de Habsburchske Nederlannen (1524-1581), wêrnei as stadichoan wurke waard oan in fierdere sintralisaasje. De Opstân ûntstie yn reaksje hjirop. Dêrtroch waard Fryslân ûnderdiel fan de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen (1581-1798). De macht kaam doe werom nei Fryslân.

Fryslân hie yn de tiid fan de Republyk in frij hege graad fan autonomy. It hie syn eigen wetten, regels en jildsysteem. Allinnich op it mêd fan oarlochsfiering en bûtenlânsk belied beslút it bopperegionale oerlisorgaan: de Steaten-Generaal yn Den Haach. De Steaten fan Fryslân dy't yn Ljouwert gearkamen, wiene ferantwurdlik foar alle oare saken.

Frysk kiesrjocht

Gjinien hie doe noch heard fan demokrasy. Dochs hie Fryslân in foarm fan kiesrjocht foar boeren en boargers. Yn de doarpen lei it stimrjocht by de eigners fan stimhawwende pleatsen. Se keazen de lokale skoalmaster, doarpsrjochter, dûmny, belestingûntfanger en in doarpsfolmacht. Op harren bar keazen alle doarpsfolmachten binnen de gemeente harren boargemaster, wethâlders, gemeentesiktaris en in gemeentlike folmacht. 

Fryslân hie doe 30 plattelânsgemeenten. Om't it net praktysk is om te regearjen mei safolle gemeentlike folmachten, is der noch in territoriale laach ynboud, dy fan de saneamde kertieren. Westergoa hie njoggen gemeenten, Eastergoa alve en Sânwâlden tsien. De gemeentlike folmacht keazen per kertier yn totaal twa fertsjintwurdigers.

Njonken de trije plattelânskertieren bestie it fjirde kertier fan Fryslân út de 11 stêden mei-inoar. Se hiene elk in eigen foarm fan stedsbestjoer, ûnder lieding fan rike boargers. Op provinsjaal nivo keazen alle 11 stêden mei-inoar trije ôffurdigen. Sa sieten út namme fan alle fjouwer kertieren yn de Steaten fan Fryslân mei-inoar njoggen ôffurdigen, dy't it deistich provinsjebestjoer beneamden.

In hieltyd korrupter systeem

Dit systeem wurke sa goed it koe. Yn de santjinde iuw waard de boargemasterelite hiel machtich. Se kochten hieltyd mear pleatsen (en dêrmei stimrjocht). Der waard in kartel foarme, wêryn't in lytse groep famyljes de absolute mearderheid hie. Se hâlden ferkiezings op it plattelân, sadat de boargemasters harsels en har fertrouwelingen meastentiids nei de Steaten stjoere koene. It gebeurde hieltyd faker dat in boargemaster opfolge waard troch ien út de famylje. Oare banen waarden ferkocht of rjochtstreeks trochjûn, allegear yn it foar bepankoekbakt yn efterkeamers.

Uteinlik waard de ynfloed fan boeren en boargers yn de achttjinde iuw werombrocht nei praktysk nul. De macht bleau yn hannen fan in fêste groep hearskers. Der waard ferskate kearen besocht om fia politike wei it systeem te herfoarmjen. Mar it kartel sels hie gjin belang by it beheinen fan dy macht.

Ferskil tusken ryk en earm groeit

Fryslân wie yn de tiid fan de Republyk ien fan de meast rike provinsjes. Yn de santjinde iuw wiene de sosjale tsjinstelling relatyf lyts. Yn 'e achttjinde iuw libbe de elite yn tanimmende lúkse. Garre rykdommen groeiden stadichoan oan ta famyljekapitaal. De top fielde him hieltyd mear ferheven en waard ta in sletten klasse, dy 't ek stadichoan lytser waard. Tagelyk tynde de middenstân út en groeide de groep earmen. Bytsje by bytsje groeide it ferskil tusken ryk en earm. Yn de ekonomysk minste tiden ferhurden dy sosjale tsjinstellings, wat der soms tydlik foar soarge dat bestjoerlike feroarings ôftwongen wurde koene, bygelyks yn 1748.

Kâns op ferbettering 

Yn 1748 like der in ommekear te kommen. Foar de earste kear kaam it ta in folksopskuor. It wiene ekonomysk minne tiden. It opskuor rjochte him tsjin de fiersten te hege belestingen en de korrupsje oan 'e top. Foaral hûzen fan belestingûntfangers moasten it ûntjilde. De beweging wûn fan it iene nei it oare doarp en krige stipe fan brede lagen fan de befolking: fan arbeiders oant boeren en dûmnys. 

It regear yn Ljouwert skrok en wie ree konsesjes te dwaan. Ut namme fan 300 folmachten fan it Fryske folk waarden 72 punten fan ferbettering foarsteld. De steedhâlder, dy 't fungearre as soarte fan konstitúsjoneel steatshaad, waard dermei belêste en krige ek bliuwende ekstra foegen. It folk fertroude de steedhâlder. Mar de steedhâlder wie ûngelokkich mei de situaasje en besocht sawol it folk as it kartel te freon te hâlden. Der kaam hast gjin ferbettering en de teloarstelling wie grut. Beloftes foar in earliker systeem waarden weromdraaid. Tenei beskôgen in soad minsken de steedhâlder as part fan 'e klyk.

Nije ideeën oer gelikensens en frijheid

Op 4 july 1776 ferklearren de Feriene Steaten fan Amearika harren ûnôfhinklik fan it Ingelske Keninkryk. De earste sinnen út de dêrta útskreaune “Declaration of Independence” binne wrâldferneamd:

“We hold these truths to be self-evident, that all men are created equal, that they are endowed by their Creator with certain unalienable Rights, that among these are Life, Liberty, and the pursuit of Happiness. 

- That to secure these rights, Governments are instituted among Men, deriving their just powers from the consent of the governed. 

- That whenever any Form of Government becomes destructive of these ends, it is the Right of the People to alter or to abolish it, and to institute new Government …”

Dit wiene baanbrekkende nije ideeën. It hie wrâldwiid in soad ynfloed. Uteinlik wie de Declaration of Independence net allinnich it begjin fan de ûnôfhinklikheid fan de Feriene Steaten, mar sette ek in tradysje yn fan minskerjochten, dy 't úteinlik liede soe ta de Universele Ferklearring fan de Rjochten fan de Minsk yn 1948.

Begjin patriotske oanhing yn Fryslân 

Ek in soad Friezen rekken ynspirearre troch de fernijende ideeen yn Amearika. Sterker noch, nei Frankryk wiene de Steaten fan Fryslân yn 1782 de twadde bûtenlânske macht dy ’t Amearika erkenden as nije politike ienheid. Dit gie net stil oan de befolking fan Fryslân foarby. Yn Frjentsjer, oan de universiteit, waard bygelyks in enoarm fjoerwurk ôfstutsen en feest fierd. 

Om dyselde tiid hinne fersprate de Oeriselske ealman Joan Derk van de Capellen tot den Pol it pamflet “ Aan het volk van Nederland ”. Dat wurdt sjoen as it begjin fan de saneamde patriottetiid, dêr 't dizze groep mear politike ynspraak yn easke. Yn Fryslân krigen de patriotske ideeën hieltyd mear oanhing ûnder de hegere middenstân en grutte boeren, dy 't har útsletten fielden fan bestjoerlike ynfloed. Ynearsten kamen se mei mylde easken: gjin nij steatsbestel, mar wat mear ynfloed foar it folk en ôfskaffing fan korrupsjepraktiken.

Nei it ferliezen fan de Fjirde Ingelske Oarloch yn 1784, dy 't benammen de steedhâlder swier oanrekkene waard, gie de spanning fierder omheech. It regear en de elite lieten hieltyd dúdliker fernimme dat se gjin bestjoershervomring hawwe woene. De Steaten besochten de boel de kop yn te drukken mei maatregels om harren macht te behâlden.

Rop om demokrasy 

De man dy 't yn Fryslân de patriottebeweging late wie Coert Lambertus van Beyma. Hy rôp ûnder oare op ta boargerbewapening: saneamde folksmilysjes of frijkorpsen. Yn 1787 die Van Beyma in steatsgreep yn Frjentsjer. It sloech wat oan by in part fan de befolking, mar nei fjouwer wiken kaam der in ein oan. It gesach krige bûtenlânske help. Tsientallen patriottyske kopstikken flechten út Fryslân nei Frankryk. It machtssysteem wie tydlik rêden, mar dêrmei wie de ûnrêst net foarby.

Yn 1789 bruts yn Frankryk de Frânske revolúsje út. De kening waard ôfset, de adel ûntdien fan har privileezjes en de slogan ‘ Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap ’ fersprate him oer hiel Europa. Yn neifolging fan de Amerikaanske Declaration of Independence brochten de Frânske revolúsjonêren in “ Verklaring van de rechten van de mens en de burger ” (Déclaration des droits de l ’ homme et du citoyen ). Ek hjirfan binne de earste fjouwer artikels de muoite fan it sitearjen wurdich:

1. De minsken wurde frij en mei gelikense rjochten berne en bliuwe dit. Maatskiplike ferskillen kinne allinne op it algemien wolwêzen basearre wurde.
2. It doel fan elke politike feriening is it behâld fan de natuerlike en net te ferfrjemdzjen rjochten fan de minske; dy rjochten binne de frijheid, it besit, de feilichheid en it ferset tsjin ûnderdrukking.
3. De oarsprong fan elke soevereiniteit leit wêzentlik by it folk. Gjin ynstânsje, gjin yndividu kin gesach útoefenje dat dêr net útdruklik út fuortkomt.
4. De frijheid bestiet dêrút, alles dwaan te kinnen wat in oar net docht. Sa hat it útoefenjen fan de natuerlike rjochten fan elk minske allinnich dizze grinzen dy 't oan de oare leden fan de maatskippij it genot fersekerje fan deselde rjochten. Dizze grinzen kinne allinnich by wet fêstlein wurde. [Wikipedia]

Mokerslach foar it âlde systeem 

It mei dúdlik wêze dat der yn dizze perioade gigantyske ferskowingen wiene. It kartel koe it âlde systeem úteinlik net mear hanthavenje. Ut Frankryk wei kaam de mokerslach foar it âlde machtsevenwicht. Yn jannewaris 1795 foelen Frânske legers de Republyk binnen. Der wie amper wjerstân. Yn Fryslân ferrûn it sels sûnder bloedferjitten. De steedhâlder en syn gefolch flechten nei Ingelân.

Yn twa moanne tiid wiene alle popkes yn de top ferfongen troch reedlike patriotten. Al gau spile de fraach oft dit fier genôch gie. Mooglik wie it better foar Fryslân om diel út te meitsjen fan in sterke, gruttere ienheidssteat. Lykas yn Frankryk, it memmelân fan de revolúsje. De unitaristen wiene foar, wylst de federalisten foar in bliuwende ûnôfhinklikheid fan Fryslân as regio wiene. 

Op freed 13 novimber 1795 waard yn Ljouwert in tige wichtich referindum hâlden. De fraach dy 't oan de befolking foarlein waard wie oft sy al of net oanslute woene by it sintraal gesach yn Den Haach. Yn ’e stêden wiene de unitaristen yn ’e mearderheid, wylst it plattelân yn haadsaak federalisten telde. De foarsitter fan it tydlik provinsjaal bestjoer konkludearre triomfantlik: ‘Ik konkludearje út namme fan it Frije Fryske Folk, ús wettich Soeverein, dat der gjin Nasjonale Gearkomste neffens it Haachske plan komme sil.’

De ein fan autonoom Fryslân 

Fryslân like dus autonoom bliuwe te kinnen. Oant yn jannewaris 1796 Ljouwerter radikalen in coup diene. In nij Frysk bestjoer sleat him oan by it sintrale gesach yn Den Haag. De federalisten wiene belist net fan doel om har hjirby del te lizzen. Coups en tsjincoups folgen inoar yn heech tempo op. De befolking liet amper fan him hearre: binnen Fryslân allinnich mei it ferneamd wurden Kollumer Oproer, dat mar twa dagen duorre.

Uteinlik waard yn 1798 mei militêre stipe fan de Frânsen in ienheidssteat út Den Haach wei ôftwongen. De Bataafske Republyk wie in sustersteat fan de Frânske Republyk, dy 't nei de Frânske Revolúsje fan 1789 ta stân kommen wie. De Bataafske Republyk wie sintralistysk, waard bestjoerd út Den Haach wei, mei in eigen grûnwet, de ‘ Steatsregeling foar it Bataafsche Volk ’, en in sintraal parlemint. It autonome Fryslân hold dêrmei op te bestean, lykas de âlde republyk fan de Sân Feriene Nederlannen. Nei it fuortgean fan 'e Frânsen bepaalden de grutte Europeeske naasjes yn 1815 dat Nederlân in keninkryk wurde moast. Ek dêryn soe Fryslân funksjonearjen bliuwe as in oan Den Haach ûndergeskikte provinsje. Fryslân soe ien fan de langste perioades fan ûnfrijheid yn har hiele bestean yngean.

De Fryske suvelkoöperaasjes

Eartiids wie in Fryske pleats in bedriuwsienheid op himsels. Tsiis en bûter waarden op de pleats sels produsearre. Produkten waarden streekrjocht fan 'e pleats oan 'e lokale hanneler ferkocht, sawat kant en klear.

Ein njoggentjinde iuw berikte de Fryske lânbousektor in krúsjaal omslachpunt. Troch nije ûntwikkelingen, lykas fluggere transportmooglikheden en de opkomst fan yndustrialisaasje, naam de konkurrinsje út oare lannen ta. Foar Fryslân resultearre dat yn in djippe lânboukrisis. Boeren moasten goedkeaper produsearje of giene fallyt. In wichtige effisjinsjeslach wie it ferpleatsen fan yntinsive tsiis - en bûterberieding fan 'e pleats ôf nei suvelfabriken.

Om in fabryk te bouwen is in soad jild nedich. It is dêrom net ferwûnderlik dat de earste suvelfabriken stichte waarden troch fermogende partikulieren. Al frij gau fernaam in part fan de boeren dat dit net altyd yn harren foardiel wie. Sy sochten harren taflecht yn lokale koöperaasjes. Sa stiene se meielkoar sterk om lokale monopoaljefoarming fan grutte fabrikanten en hannelers tsjin te gean. Yn 1910 telde Fryslân 125 suvelfabriken, dêr 't 86 koöperaasjes fan wiene.

Gearwurkje binnen in boerekoöperaasje die fertuten. Neist pleatslike koöperative suvelfabriken ûntstiene ek koöperative oankeapferieningen foar lânbouprodukten en bedriuwsmaterialen. Om oan kapitaal te kommen waarden koöperative boerelienbanken oprjochte. Yn de jierren ’50 telde Fryslân likernôch hûndert pleatslike boerelienbanken en tsien oankeapferieningen.

Omdat ôfstimming tusken al dizze fabrykjes, bankjes en ferieninkjes wol effektyf bliek, stiene sy mei-inoar yn kontakt fia provinsjale koöperative koepelorganisaasjes, wêrfan 't de Coöperatieve Zuivelbank miskien de bekendste is. Dit boppelokale skaalnivo wie ek geskikt foar mear spesjalisearre koöperaasjes, lykas de Friese Coöperatieve Zuivel Export Vereniging (Frico ), Friese Coöperatieve Exportslachterij (FCE ), Friese Coöperatieve Handelsvereniging voor Zaaizaad en Pootgoed (ZPC ), de Coöperatieve Condensfabriek Friesland (CCF) foar produksje fan kondinsearre molkeprodukten, de Coöperatieve Stremsel- en Kleurselfabriek (CSK), dat helpstoffen foar bûter - en tsiismeitsjen produsearre.

Ferlike mei oare provinsjes wiene boerekoöperaasjes yn Fryslân folle sterker ûntwikkele. Nearne wiene safolle koöperative boerelienbanken en suvelfabriken te finen as hjir. It CCF wie sels it grutste kondinsfabryk fan Europa. Troch de krêft fan lokale gearwurking yn in koöperaasje, koe de Fryske lânbousektor transformearje nei in modern sukses.

Skaalfergrutting, globalisearring en de ein fan de Fryske koöperaasjes

Yn de rin fan de tweintichste iuw ferdwûn it koöperaasje-elemint nei de eftergrûn. Tekenjend is bygelyks de Coöperatieve Zuivelbank, dy 't yn 1970 har namme feroare yn Friesland Bank en yn 1995 har bedriuwsfoarm omwiksele nei in fennoatskip mei oandielhâlders.

De koöperaasjegedachte kaam fan de jierren 1960 ôf ûnder druk te stean troch skaalfergrutting, yntinsivearring fan produksje en globalisearring. Der folge fúzje op fúzje fan de lytsere koöperaasjes. De njonkenskea wie dat der in komplete ynfrastruktuer ferdwûn. Regionale organisaasjes lykas it Bond van Coöperatieve Zuivelfabrieken in Friesland (Friese Zuivelbond) waarden oerstallich.

Yn 1997 ûntstie úteinlik Friesland Foods út in fúzje fan de fjouwer oerbleaune grutte Fryske suvelkoöperaasjes. Dêrnei fusearren yn 2008 de twa giganten Friesland Foods en Campina ta FrieslandCampina. Hoewol 't yn de basis noch hieltyd in koöperaasje is dit tagelyk in multinational dy 't operearret mei boeren út Dútslân, Nederlân en België en oer de hiele wrâld produkten ôfset. De sizzenskip fan de yndividuele boeren is ta in minimum redusearre. En ûnderwilens binne de boeren troch dizze noch oanhâldende rop om skaalfergrutting en yntinsivearring opjage ta it oangean fan libbensgrutte skulden by de banken. Dat jout de banken in grutte macht oer de boeren.

Underwilens yn Andalusië

Wylst yn Fryslân de koöperaasje de gong ynset hie nei skaalfergrutting, yntinsivearring en globalisearring, begûn yn de jierren ’70 yn it Spaanske doarpke Marinaleda just in revolúsje. It einresultaat wie in doarp fan sa 'n 2700 ynwenners dat himsels koöperatyf organisearre hat, dêr 't foar elkenien wurk is en dêr 't elkenien meibeslút oer de saken dy 't it doarp oanbelangje.

It wie in lange wei. In spilfiguer wie en is de boargemaster, Sánchez Gordillo, dy 't yn 1979 foar it earst ta boargemaster ferkeazen waard en sûnt hieltyd wer keazen is. Yn 1991 slagge de mienskip fia in lange staking der einlings yn de grûn oan de eigendom fan in lokale hartoch ûntwrakselje te kinnen en koene se dizze bebouwe. Mei arbeidsyntinsive gewaaksen, want it kreëarjen fan wurkgelegenheid wie wichtiger as ‘efficiency’.

De striid om de ûnôfhinklikheid ferrûn fia protestaksjes en stakingen. Noch yn 2012, yn it djiptepunt fan de finansjele krisis dy 't yn 2008 ûntstien wie, waarden der op ynstigaasje fan de boargemaster Gordillo in tal supermerken plondere. Dêrby waarden allinnich basisprodukten lykas rys en oliifoalje meinaam, dy 't dêrnei oerdroegen waarden oan itensbanken.

Spanje is in lân fan in soad skulden en in soad wurkleazens. De besteande hypoteekkonstruksjes binne foar boargers tige neidielich. By efterstallige betellingen kinne se út harren hûs set wurde, mar binne noch wol de hypoteeklêsten ferskuldige oan de bank. Madrilena stekt dêr troch syn koöperaasje al desennialang tige posityf tsjin ôf: de wurkleazens is lyts, minsken wurde yn steat steld om foar net folle jild in eigen hûs te bouwen, en men nimt mei-inoar beslissingen oer alle wichtige saken yn it doarp.

Mondragón

Baskelân is in gebiet op de grins fan Spanje en Frankryk, yn de Pyreneeën. It bestiet út sân regio's, fjouwer yn Spanje en trije yn Frankryk. De Basken prate in eigen taal, ien fan de pear net-Yndo-Europeeske talen yn Europa. En se wolle ûnôfhinklik wêze. In part fan it gruttere Baskelân is hjoed-de-dei autonoom: dat stiet bekend as de Autonome Mienskip Baskelân.

Mondragón leit binnen de trijehoeke Bilbao, San Sebastian en Pamplona, yn it autonome Baskyske gebiet. Yn 1943 stifte de pryster José Maria Arizmendiarietta (1915 -1976) dêr in skoalle, dêr 't er de bern fan de lokale arbeiders it koöperative tinkguod yn bybrocht. Ien fan syn útspraken wie: ‘It is in teken fan fitaliteit om net stilstean te bliuwen, mar om werberne te wurden en dy oanpasse te kinnen oan de nije omstannichheden.’

Yn 1956 stichten fiif eardere learlingen fan de skoalle it earste koöperative fabryk foar húshâldlike apparaten, ûnder de namme ULGOR, nei de inisjalen fan de fiif oprjochters. Yn 1959 waard de namme omdoopt yn FAGOR. Dizze ûndernimming lei de basis foar in ekosysteem fan koöperaasjes.

In wichtich ûnderdiel fan it gehiel is de yn 1959 oprjochte koöperative bank, de ‘Caja Laboral Popular’. Dizze bank makket it mooglik finansjele klappen op te fangen en te bufferjen yn tiden dat it minder giet mei ien of meardere fan de oansletten koöperaasjes.

Yn 1991 waard Mondragón Cooperative Corporation oprjochte as koepel foar al dizze koöperaasjes. De omset fan de likernôch 250 bedriuwen wie yn 2017 hast tolve miljard euro. De ûnderdielen besteane njonken yndustry en de neamde bank ek út fersekeringen, en in universiteit en skoallen. De universiteit wurdt wol de R & D (Research and Development) fan de koöperaasje neamd. Dat is in foarbyld fan hoe 't de ûnderskate ûnderdielen inoar stimulearje en befruchtsje.

Wat betsjut dit no foar de yndividuele wurknimmers fan de koöperaasjes? As mei-eigeners hawwe sy sizzenskip oer it hâlden en dragen fan harren bedriuw. Se kinne har foar in bepaald bedrach op ôfbetelling ynkeapje yn harren koöperaasje (yn 2012 wie dat 15.000 euro ). By harren pensjonearring krije se dy ynlis werom.

De koöperaasjegedachte wurdt al op de basisskoalle ûnderwiisd. En yn it ferfolchûnderwiis. De ynwenners fan Mondragón binne har hjirtroch tige bewust fan hoe 't harren systeem wurket en hoe 't it ôfwykt fan it ynternasjonale kapitalisme. Yn in útstjoering fan VPRO Tegenlicht út 2012 fertelt in wurknimmer: ‘It kapitaal hat gjin heitelân, gjin grinzen. Wy hawwe wol in heitelân. Wy binne hjir berne en wolle hjir libje en stjerre.’

Koöperaasje 4.0

De suksesfolle foarbylden út Spanje, en dan benammen dat fan Mondragón, litte sjen dat de koöperaasje as organisaasjefoarm gjin stoffich en ferâldere konsept is, lykas faaks tocht wurde kin út de ûnderfining hjir yn Fryslân wei. Krekt oarsom liket de koöperaasje in poerbêst middel om de trochsketten skaalfergrutting, globalisearring en kapitalisme de holle te bieden, troch produksje werom te bringen nei de regio en tagelyk de dielnimmers mei-eigener te meitsjen fan de organisaasje. Hjirmei bringe we de minsklike maat en de wolfeart werom yn de regio.

Ferbûn mei Fryslân en identiteit 

It persintaazje minsken dat grutsk is op de eigen provinsje leit yn Fryslân mei 73% folle heger as dat fan Nederlân as gehiel (41%). Dat soe gearhingje kinne mei it Frysk: yn 2021 prate 57% fan ‘e ynwenners fan Fryslân faak of altyd Frysk. Ynwenners fan Fryslân binne ek folle mear ferbûn mei de provinsje as yn oare provinsjes: 74% versus 44% foar de rest fan Nederlân. 

It is wol sa dat der in tal bedrigings binne as it giet om de sprieding fan de befolking. Sa liedt befolkingsgroei yn de gruttere plakken ta mear ferkear, drokte en minder grien wylst op it plattelân sprake is fan it sluten fan skoallen en foarsjennings en it ûntstean fan sterk fergriisde doarpen. Der kin konstatearre wurde dat de polityk net in soad docht om huzen te bouwen yn de doarpen, om de leefberens oerein te hâlden. Wat kinne ynwenners sels dwaan om dêr oan by te dragen? 

Lokkich 

Friezen fiele harren net allinnich mear ferbûn mei it gebiet dêr’t se wenje, se binne ek lokkiger as oaren. Yn 2019 is 90% fan ‘e ynwenners fan Fryslân tefreden mei harren libben (Nederlân 87%). 90% fan ‘e ynwenners fan Fryslân beskôget him- of harsels as (hiel) lokkich (trochsnee yn Nederlân 88%). Gemiddeld wurdearje ynwenners fan Fryslân harren lok mei in 7,9.  Fan ‘e ynwenners fan Fryslân fynt 81% de eigen sûnens (tige) goed (Nederlân 79%). Yn 2020 jouwe ynwenners fan Fryslân in 7,8 as rapportsifer foar harren psychyske sûnens. En as it oer leefberens giet dan jouwe de Friezen in 7,8 as rapportsifer (metten yn septimber 2020). 

Lok soe ek te krijen hawwe mei de ferhâlding wurk en frije tiid. En wat minsken dan yn harren frije tiid dogge. 76% fan de ynwenners fan Fryslân is tefreden mei hoefolle frije tiid men hat (Nederlân as gehiel 74%). Fryslân is dúdlik de provinsje mei it heechste persintaazje frijwilligers (54%). Lanlik is dat 47%. 

Wurk en ynkommen 

Lange tiid wie it sa dat der in hegere wurkleazens yn Fryslân wie as yn oare provinsjes. En dat in soad Friezen nei oare regio’s gongen om wurk te sykjen. Dat is net mear sa. Mar it ynkommen en mooglik mei dêrtroch it fermogen fan de ynwenners fan Fryslân leit wol leger as earne oars. 

Yn 2020 binne der 301.000 banen yn Fryslân, 4,5% mear as yn 2010. 68,3% fan de beropsbefolking tusken 15 en 75 jier yn Fryslân wurket. Dat is sawat ferlykber mei it lanlike byld. It wurkleazenspersintaazje leit yn Fryslân no op itselde nivo as lanlik (3,8%). As it giet oer it gemiddeld te besteegjen ynkommen per húshâlden is dat yn Fryslân yn 2019 € 28.800; leger as it trochsnee fan Nederlân (€31.400). It trochsnee fermogen fan húshâldens leit yn Fryslân op € 165.300. Yn Nederlân is dat € 196.500. 

It is ek sa dat in protte jong talint Fryslân ferlitte moat, omdat hjir gjin eigen, brede, klassike universiteit is… Dêrom wurdt fansels ek in 4,7 jûn as rapportsifer foar it oanbod oan universiteiten. Benammen jongere minsken geane dêrom út Fryslân wei: yn 2019 wie it netto migraasjesaldo yn de leeftydskategory 15 oant en mei 29 jaar -859. It persintaazje heger oplaten yn Fryslân (27%) is troch it gemis fan in universiteit leger as yn trochsnee (33%). En it oandiel WO-studinten is mei 6% folle leger as lanlik (24%). 

It hawwen fan in eigen universiteit yn Fryslân, ien fan de útgongspunten fan Frij Fryslân, soe der foar soargje dat de ‘braindrain’ fan jonge minsken út Fryslân tsjingongen wurdt. En dat heechweardige wurkgelegenheid, mei goede ynkommens, ek yn Fryslân befoardere wurdt. Sa wurkje de ûnderskate saken op elkoar troch. 

It oantal lânboubedriuwen yn Fryslân is sûnt 2000 sterk werom rûn (mei 41%). It tal bedriuwen is folle sterker ôfnommen as it oerflak oan lânbougrûn. Dat betsjut dat in grutte skaalfergrutting plakfûn hat. Lytse bedriuwen meitsje plak foar gruttere bedriuwen. Dat hat fansels konsekwinsjes foar it lânskip. Mar hoe sit it mei de takomst fan de agraryske sektor? Wat betsjut it dat der folle minder boeren binne, mei mear regels en in polityk dy’t hieltyd mear saken opleit? Is der noch takomst foar de boerestân en wat betsjut dat foar de itensfoarsjenning? Hoe wurkje de ynwenners fan Fryslân der oan om goed en sûn iten út de regio te hawwen mei in goed ynkommen foar de boer? It mei hoopjaand wêze dat oeral, op lokaal nivo, itenskoöperaasjes ûntsteane en dat de direkte ferkeap fan de boer oan de konsumint tanimt.  

Konklúzje

Fryslân hat goud yn hannen mei alles dat hjir is. Dat kin konkludearre wurde nei it lêzen fan it boppeneamde rapport fan it Fries Sociaal Planbureau. Op sawat alle ûnderwerpen, útsein ynkommen en fermogen, docht Fryslân it better as alle oare provinsjes en dêrmei as hiel Nederlân. De útgongspunten binne dus perfekt om as Friezen sels ús takomst foarm te jaan. Yn in Frij Fryslân, dêr’t de minsklike mjitte wer foarop stiet en de ynwenners oan it stjoer komme.  

Web 1.0: statyske siden en e-mail

Ein jierren ’90 kaam der wat nijs: Internet. Simpele browsers koene statyske webpagina’s besjen. E-mail die ek syn yntree en fia chatprogramma’s koene wy prate mei minsken oer de hiele wrâld. De beloften wiene grut. Frij ferkear fan ynformaasje soe it foar elkenien better meitsje.

Web 2.0: dreaun troch smartphones

Yn 2007 waard de earste smartphone - de iPhone - op de merk brocht. Dat barren wie it begjin fan Web 2.0: ynienen koene wy oeral mei in lyts apparaatsje kommunisearje en kamen der hieltyd mear apps en websiden dy 't alderhanne tsjinsten oanbeane. 

Underwilens binne wy in grut part fan 'e oeren dy 't wy wekker trochbringe ferbûn en meitsje wy gebrûk fan in mearfâld oan tsjinsten. Ynternet en ferbining binne net mear fuort te tinken út ús deistich libben.

De oare kant fan it ferhaal 

Lykas alles hat dizze ûntjouwing in kearside. Yn de hjoeddeistige ynternetarsjitektuer wurdt gebrûk makke fan sintrale servers, dy 't de ynformaasje dy 't brûkers fuortbringe, bewarje en beheare. Dizze servers binne hast altyd yn hannen fan private partijen dy 't mei dizze data goud yn hannen hawwe. Want sels al bist sels eigener of behearder fan  dyn eigen data; dyn ynformaasje leit ek by in faak kommersjele partij, dy 't dêr in hiel soad ynsjoch yn dyn libben mei krijt.

De lytse letterkes: wa lêst se 

Wy witte meastal wol dat der data sammele wurdt. Mar wy witte faak net wat der krekt stiet yn dy lêstich te lêzen algemiene betingsten dêr 't wy akkoart mei gean moatte as wy in app ynstallearje. Meastal klikke wy gau op ‘akkoart’ om de software op ús kompjûter of telefoan te krijen. En dat is net sa gek: de trochsneed Amerikaan – foar Europa sil it ûngefear itselde wêze – moat sa ’n 250 oeren yn it jier besteegje om alle betingsten te lêzen fan de online digitale tsjinsten dy ’t er brûkt.

Do bist it produkt 

De apps dy 't wy brûke en dy 't wy tastimming jouwe om ús data te sammeljen binne ûnderdiel fan in miljardeyndustry. Marketeers binne bliid mei ús goederjouskens. Se kinne taspitste kampanjes organisearje en dêrmei kosten besparje. Besparje op kosten is net de iennichste reden om data te sammeljen en te analysearjen.

Ek trochferkeap kin in lukrative business wêze. Sa binne der bedriuwen dêr 't je DNA-tests dwaan litte kinne. Dat bedriuw kin beslute om dizze data net allinnich te dielen mei in lab dat jo genen yn kaart bringt, mar ek mei bygelyks farmaseutyske bedriuwen, dy 't flink betelje wolle foar sokke ynformaasje.

Datamakelers 

Soms wolle jo jo gegevens diele as jo der wat foar werom krije, bygelyks in goede tsjinstferliening. Mar der binne ek bedriuwen dy 't je hielendal neat jouwe en wol je data brûke. Se analysearje en ferkeapje dy ynformaasje sûnder datst der wat foar krijst en faak sels sûnder datst der wat fan witst.

Se sammelje ûnder oare medyske dossiers, browserhistoarje, sosjalmediakonneksjes en online oankeapen, mar ek publike gegevens, dyn bankgegevens, ynformaasje út aktiviteitentrackers en gegevens út klantprogramma’s. Dy ynformaasje makket it mooglik in ‘skaadidentiteit’ fan dy te kreëarjen op basis wêrfan ’t bedriuwen en ek oerheden besluten nimme kinne. Om beslissingen te nimmen wurde faak algoritmes of A.I. (Artificial Intelligence) ynset. Wat dit foar konsekwinsjes ha kin, hawwe wy koartlyn noch sjoen yn de Taslaggenaffêre.

Gegevensútwikseling tusken gruttere publike en private partijen 

Koartlyn hat de demisjonêre Nederlânske regearing in nije wet oannommen: de Wet gevensverwerking door samenwerkingsverbanden (WGS). Dy wet jout oerheidsorganisaasjes en private partijen tige romme foegen om persoansgegevens mei-inoar te dielen, ûnder oare om te profilearjen. Dit kin grutte gefolgen hawwe foar minsken dy ’t ‘op it ferkearde listje’ bedarje. De Autoriteit Persoonsgegevens (AP) ropt de Earste Keamer dêrom op it wetsfoarstel yn de hjoeddeistige foarm net oan te nimmen.

Oplossingen 

Om ússels te beskermjen foar dit soart saken sille wy sels stappen ûndernimme moatte. Op basis fan Europeeske wetjouwing ‒ de GDPR (General Data ction Regulation) ‒ kinne wy bedriuwen fersykje iepenheid fan saken te jaan troch in DSAR (Digital Subject Access Request ). Dêrtroch moatte se oanjaan hokker gegevens se fan ús hawwe, wat se der mei dogge en wêrom en mei wa 't se dizze gegevens diele. In bedriuw is ferplichte om ús dizze ynformaasje te jaan en wy kinne dizze bedriuwen opdracht jaan om ynformaasje oer ús fuort te heljen. Dat moat yn begjinsel honorearre wurde, of it moat wêze dat de gegevens neffens de wet bewarre wurde moatte.

Under de GDPR binne der ek regels foar it transportearjen fan data oer lânsgrinzen. Yn begjinsel moat ‘data sovereignty’ tapast wurde. Dit is it prinsipe dat digitale data ûndergien is oan de wetten fan it lân dêr ’t dy data yn generearre is of foar it earst ferwurke. 

Dit soarte wet - en regeljouwing falt allinnich mar oan te moedigjen. It biedt lykwols gjin oplossing foar de moedwillige of ûnbedoelde ferwurking en sels stellerij fan ús data, bygelyks by in hack.

Om überhaupt foar te kommen dat gegevens yn systemen fan machtige bedriuwen telâne komme en sa net te hacken wêze te litten, kinne wy der ek foar kieze oare technology te brûken: hjir komme Web 3.0 -oplossings om de hoeke sjen. 

De arsjitektuer fan de Web 2.0 tapassings soarget derfoar dat ús data ferhannelber is en ús privacy ûnder fjoer leit. De servers en oare hardware binne ek dy ynformaasje beskikber stelle yn hannen fan grutte bedriuwen.

Web 3.0: demokratysker 

Web 3.0 is oars: hjir is ús data wol ferbûn mei it Ynternet, mar desintraal opslein yn eigen en mienskiplik behear. Wy drage allegearre in stientsje by en steane yn streekrjocht kontakt mei-inoar ‒ in folle demokratysker prinsipe.

De middle man kin mei fakânsje 

Foar in soad Web 3.0 tapassings wurdt it blockchain prinsipe brûkt. In bekend foarbyld dêrfan is Bitcoin: mei Bitcoin bist dyn eigen bank en hoechst net mear fia in ‘middle man’  dyn jild nei in oar te stjoeren. De macht fan dizze ‘middle man’ dy ’t him as sintrale autoriteit opsmiten hat, wurdt dêrmei tenytdien.

Sinsuerfrij en minder kwetsber 

Mei Web 3.0 tapassings kinne wy net mear sensurearre wurde en kommunisearje wy feilich sûnder potsjekikers. De tapassings binne ek robúster, omdat der gjin sintrale skeakels binne dy 't útfalle kinne (Single Point of Failure ). Elke kompjûter draacht wat by oan it netwurk. 

Gjinien kin útsletten wurde om diel te nimmen omdat wy gjin sintrale autoriteit of gatekeepers hawwe. De Big Tech bedriuwen kinne bygelyks net mear beslute om in berjocht fan ús te ferwiderjen fanwegen it skeinen fan rjochtlinen of ynhâld fan fideo’s dy ’t wy diele.

Untwikkeling en gebrûk steane noch yn de berneskuon 

Om 't dy tapassings nij binne, stiet de ûntwikkeling noch yn de berneskuon en is de akseptaasje en it gebrûk ûnder minsken noch net grut. Fierder kin it trager en komplekser wêze om ynformaasje op dizze wize te ferstjoeren. Dit sil nei trochûntwikkeling hieltyd minder in probleem wêze. Ek kin it wolris dreech wêze om standerts yn te fieren sûnder in sintrale autoriteit of mienskiplik makke ôfspraken.

It bist úthongerje 

Mear web 3.0 technology kin ús helpe yn ús paad nei frijheid as in soad minsken leare oer wat mooglik is én as se de earste stappen sette yn dizze nije wrâld. Bygelyks troch it yn gebrûk nimmen fan oare kommunikaasjesoftware op basis fan dizze nije prinsipes of it oankeapjen fan kryptomunten om sels as bank te operearjen. Op dizze wize fiede wy  ‘it bist’ minder ynformaasje en hongerje wy it út.

Bioboer yn Bennekom

Pool is biologysk molkfeehâlder yn Bennekom (Gelderlân). Mei syn frou hat er in bedriuw mei 80 blaarkoppen foar molk- en fleisproduksje. Dêrneist komme alle jierren sa’n 80 kealtsjes op de wrâld op de pleats. Fan 2004 ôf is it bedriuw feroare fan in grutte yntinsive feehâlderij nei biologysk en lytsskaliger. De boeren meitsje ek noch sels bûter, sûpe en tsiis en ferkeapje dat oan hûs. Fierder binne se aktyf yn natoerbehear. De pleats biedt in lanlike gearkomstelokaasje oan, is ek  soarchbuorkerij en biedt dêrmei plak oan minsken dy’t in feilich plak nedich hawwe.

Koöperaasje

De boerefamylje hat in koöperaasje oprjochte (‘De Hooilanden Landcoöperatie U.A.) dy’t it lân ferpachtet oan de boer. Der is begûn mei in persiel fan 3,5 ha en der wurdt tsjin in ridlike priis ferpachte (1,5% rinte). It is mei klam de bedoeling fan de koöperaasje om partikulieren te ferbinen mei it wurk fan de boer en dêrmei ek tagong te hâlden ta iten. Pool: ‘Ik wol wer minsken iten jaan ynstee fan de korporaasjes te fuorjen’. Foar it bedriuw is in lange-termyn pachtkontrakt in mooglikheid om sûnder in soad kaptaal foldwaan te kinnen oer grûn. It bedriuw kin it jild dan optimaal ynvestearje yn oare bedriuwsmiddels, lykas in bistefreonlike stal of produktferwurking. Ek is it bedriuw makliker oer te dragen: in eventuele opfolger hoecht de grûn net te keapjen, mar kin it pachtkontrakt oernimme.

Elkenien (partikulier, ûndernimmer, organisaasje) kin lid wurde fan de koöperaasje en sertifikaten binne te keap foar € 25.000. Hja binne dêrmei mei-eigner fan de grûn. Alle leden wurde ienris yn ’t jier útnûge op it bedriuw, om mei te praten en efter de skerms te sjen. De eigners hawwe meisizzenskip oer de takomst fan it stik lân.

Fryslân

Frij Fryslân hat ûnderwilens kontakt hân mei de earste boeren yn Fryslân, dy’t ek wol los wolle fan de belêstende liening en it kontrakt mei de bank. It giet dêrby om boeren dy’t ynvestearders fûn hawwe of sykje om sadwaande de earste stappen te setten nei mear frijheid as boer. Bisto ek boer en ynteressearre om te wurkjen mei sertifikaten, om sa ta te wurkjen nei in oare finansiering fan dyn bedriuw? Frij Fryslân wol finansiers (konsuminten, minsken mei in dofke jild op de bank) graach yn kontakt bringe mei boeren. Ek is Frij Fryslân dwaande om goede finansiers-konstruksjes te finen - tink oan in koöperaasje - en de goede juridyske teksten en modellen dêrfoar. Hast as boer of as mooglike finansier belangstelling, nim dan kontakt op fia info@frij.frl.

Yn dit artikel djipje wy dat etyske spoar noch wat fierder út oan 'e hân fan de ideeën fan Mark Passio, in ûnôfhinklike ûndersiker en anargist, oer natuerrjocht (Natural Law). Der is sûnt de klassike âldheid in hiel soad diskusjearre oer wat natuerrjocht is. It soe ús allegear oanberne wêze en fuortfloeie út ús natuerlike reedlikheid. Natuerrjocht soe te ferkiezen wêze boppe posityf rjocht (troch minsken makke wetten). Dizze noasje fan natuerrjocht, hoe wjerstribbich oft yn de praktyk ek om mei te wurkjen, hat oan de widze stien fan de Universele Rjochten fan de Minske.

Mark Passio hat as sein in wurkbere metodyk fan natuerrjocht makke. Hy keppelet frijheid eksplisyt oan moraliteit. En dat is nijsgjirrich.

Alderearst is moraliteit neffens him objektyf of absolút (men kin der net oer ûnderhannelje). ‘Goed’ is datjinge wat korrekt is (basearre op wierheid) en dat is moreel. Dat binne dus hannelingen dy 't yn oerienstimming binne mei de natuerwet om 't se gjin skea tabringe oan oare bewuste wêzens. ‘Fout’ is dan datjinge wat net wier is (net op wierheid basearre) en dat moat dus ymmoreel neamd wurde. Dat binne hannelingen dy 't yn striid binne mei de natuerwet om 't se skea tabringe oan oare bewuste wêzens..

De wet fan frijheid 

Passio keppelet dêrnei moreel gedrach oan frijheid. Hy seit: 'As minsken yn harmony mei de natuerwetten libje en dêrom moreel binne, wurde en bliuwe se frij. As minsken yn striid mei de natuerwetten libje en dêrom ymmoreel binne, wurde en bliuwe se ta slaaf makke. Oars sein: ‘Neigeraden de moraliteit tanimt, nimt de frijheid ta. Neigeraden dat de moraliteit ôfnimt, nimt de frijheid ôf.’

De keppeling tusken frijheid en moraliteit is op it earste each miskien opmerklik. Dochs blykt it by neiere beskôging oan te sluten op in teory fan William Strauss and Neil Howe (The Strauss-Howe Generational Theory) oer de libbensspanne fan in mienskip, dy 't ek in relaasje leit tusken moraliteit. Dizze libbensspanne wurdt steld op 80 oant 90 jier en is ûnderferdield yn perioaden fan 20 -22 jier. As we sjogge nei de lêste 80 jier fan de Westerske skiednis sjocht it plaatsje der sa út.

Libbensdoer fan in maatskippij 

1. It Hichtepunt: sterke manlju kreëarje goede tiden (1950) 
   Liederskip is helder en sterk en rjochte op weropbou. De moraal en produktiviteit fan 'e minsken is heech. Der is in grutte sosjale koheezje en feiligens wurdt bean troch sterke ynstitúsjes.
2. It Wekker Wurden: goede tiden kreëarje swakke manlju (1970)
   De nije generaasje komt yn opstân tsjin har ynstitúsjes en der ûntstiet mear yndividualisme yn de maatskippij. In feilige en wolfarrende ekonomy mei in fokus op sosjale dissipline begjint pasjonearre idealisten en aktivisten te kreëarjen. Dit is de Woodstock Generaasje.
3. It útinoarfallen: swakke manlju kreëarje minne tiden (1990) 
   Der wurdt in generaasje folwoeksen dy 't opgroeid is mei in legere moraal en fokus op yndividuele rykdom. Lieders en ynstellingen binne swak en wurde sels bespot.
   
   It begjin fan sosjale disoarder is oeral fielber. Yn de jierren 90 waard habsucht ta in deugd ferheven (‘greed is good’).It makke net langer út hoe 't je ryk waarden, as je mar ryk waarden.
4. Krisis: minne tiden kreëarje sterke manlju (2010) 
   In ferfeelde, doelleaze en betize generaasje groeit op yn in dochs al ûnrêstige mienskip. Jierren fan temin moraal, habsucht en korrupsje liede ta in krisis; finansjeel, sosjaal of geopolityk.

Wylst wy dus bouwe oan in nije maatskippij is it fan grut belang om ús bewust te wêzen fan de gefolgen fan ús gedrach. Us etyk en ús morele gedrach hat net allinne effekt op ús persoanlike frijheid, mar ek op de frijheid fan de hiele maatskippij.

De lêste tsien jier sjogge wy yn hiel Europa op ‘e nij in tanimmende winsk nei ûnôfhinklikens fan regio’s. Dat rint fan de Aland eilannen tusken Finlân en Sweden oant Kataloanje en Baskelân en fan Skotlân oant Súd-Tirol. Dy regio’s wolle echt út it besteande ‘systeem’ fan de lidsteaten stappe om’t se wol sjogge dat jo allinnich by folslein selsbestjoer goed opkomme kinne foar de ynwenners. In protte fan dy regio’s hawwe no in foarm fan autonomy, wêrby’t se bepaalde saken sels beslisse meie en oare ûnderwerpen net. Of dat der taken desintralisearre binne. Sa stadichoan komme al dy regio’s der no efter dat dat dochs net goed wurket en it net genôch is. Jo bliuwe ôfhinklik fan de sintrale macht, dy’t mei politike spultsjes de regio’s en dêrmei de befolking dêrfan lyts besiket te hâlden. As it der écht om draait en der moatte krusiale besluten naam wurde, dan wurde dy troch de politisy en machthawwers yn de haadstêden nommen. Foar de befolking is der op in bepaald stuit gjin kar mear, se binne troch de omstannichheden, it net serieus nimmen fan it ferlet yn de regio’s en/of repressy fan de lidsteaten wol twongen om foar harsels op te kommen en úteinlik te kiezen foar in eigen lân. Autonomy is dan net genôch: ûnôfhinklikens fan de sintrale steat is de oplossing dêr’t hieltyd mear gebieten foar kieze. 

Skotlân

Skotlân is in bekend foarbyld fan in regio dy’t al hiel lang stribbet nei selsstannigens. It is al jierren sa dat de twa partijen dy’t út de UK stappe wolle, de SNP (Scottish National Party) en de Greens in absolute mearderheid hawwe yn it Skotske parlemint. Under de befolking is ek hieltyd mear oanhing foar it idee fan ‘independence’. Tusken 12 febrewaris en 1 maart 2021 kaam it buro Harbury Strategy yn in peiling út op 52% foar en 41% tsjin ûnôfhinklikens. Yn datselde Grut-Britanje is de lêste jierren ek yn Wales in stevige lobby ûntstien foar selsstannigens. De partij Plaid Cymru (Party for Wales) set him dêr hieltyd mear achter, nei’t de folksbeweging Yes Cymry (‘Ja Wales’) hieltyd mear oanhingers krigen hat. Der binne no ek al tûzenen minsken oanwêzich by manifestaasjes foar in selsstannich Wales. 

Binne it dan benammen de gruttere regio’s dy’t der nei stribje om alles ‘yn eigen hûs’ te dwaan? Soms wol, lykas Kataloanje, dat mei 7,5 miljoen ynwenners út de greep besiket te kommen fan it noch altyd fassistyske Spaanske belied. Op 1 oktober 2017 stimde dêr 90% fan de minsken dy’t stimd hawwe foar ôfskieding fan Spanje. Lykwols waard dat mei in soad geweld troch de Spaanske militêre plysje de kop yndrukt. Mar leafst 1066 ûnskuldige kiezers waarden it sikehûs ynslein en it referindum waard ûnjildich ferklearre. 

Aland eilannen

In hiel oar foarbyld is de Aland eilannen. Dat is in gebiet fan mar 30.000 ynwenners foar de kust fan Finlân. De beweging Ålands Framtid (“Alands Takomst”) leit de lêste tiid mear en mear klam op it sels baas wurden fan de eilannegroep, mei’t yn koroanatiid de oanfier fan guod troch blokkades (ynsteld troch de polityk yn Finlân) yn gefaar kaam. Sa is yn tsientallen oare gebieten yn Europa sprake fan bewegingen foar selsstannigens en foar in stribjen nei in echt earlike nije opbou fan de mienskip. Yn West-Europa binne dat ûnder oare: Skotlân, Wales, Flaanderen, Beieren, Súd-Tirol, Korsika, Baskelân, Kataloanje, de Aland eilannen en Fenetië. 

Dêrby moat opmurken wurde dat ferskate regio’s in stik lytser binne as ús Fryslân (650.000 minsken).Sa hat Súd-Tirol 532.000 ynwenners en Korsika 340.000 ynwenners. Grutte is ek net in kritearium om súksesfol wêze te kinnen. Want yn Europa binne sels lannen ûntstien mei minder ynwenners as Fryslân: Lúksemboarch telt 633.000 ynwenners, Yslân 366.000 en Malta 525.000. Dy lannen telle op Europeesk en wrâldskaal folweardich mei. Lúksemboarch is mei in trochsnee ynkommen fan €120.000 de persoan sels it rykste lân fan de wrâld! It kin himsels mei wetter en mei tal fan lânbouprodukten ek folslein rêde, hat fergees iepenbier ferfier, lege belestings  en is segene mei natuerskientme en  prachtige stêden en doarpen. ‘Small is the new big’.  

Autonome regio’s 

Bob de Wit joech de grôtfolle seal mei minsken in ynlieding oer de neie takomst. Neffens him rint de âlde maatskippij hielendal fêst en is it tiid foar wat nijs. Dat nije wurdt troch him ‘Society 4.0’ neamd. Society 1.0 wie de ‘agraryske maatskippij’ (‘The Agrarian Society’), dy’t duorre fan sirka 10.000 BCE oant de 15e iuw. Society 2.0 wie neffens De Wit de saneamde ‘Trade Society’ of de tiid fan de hannel, dêr’t grutte groepen minsken har los makken fan de feodale strukturen. Dizze duore fan likernôch de 15e oant en mei healwei de 18e iuw. Society 3.0 is it Yndustriële Tiidrek (‘The Industral Society’), dy’t yn de 18e iuw begûn. 

De hjoeddeistige situaasje is in kombinaasje fan grutte macht foar inkelde gigantyske ynternasjonale bedriuwen yn kombinaasje mei neo-liberale polityk. Foar de dúdlikheid: big tech, big farma en oare grutte wrâldspilers binne kwa omset grutter wurden as de begrutting fan in protte lannen. Dy mega-bedriuwen lizze oerheden harren regels op, macht komt hieltyd mear yn hannen fan ynternasjonale organisaasjes as de EU, WHO, FN ensfh. en dêrtroch stiet de befolking bûten spul. De skaal is fierstente grut wurden en troch machtsmisbrûk kin dat sels in gefaar wurde. Dat kin sa net langer. De Wit wol de minsklike maat werom hawwe en nei regio’s dêr’t de befolking, it lokale MKB en regionale organisaasjes oan it stjoer sitte en harren takomst bepale kinne. 

Dêrfoar is neffens De Wit yn de regio’s in yntegrale fisy nedich en sil neitocht wurde moatte oer de ynfolling fan 9 domeinen. Dy 9 domeinen binne demokrasy, iten, regionale ekonomy, jild, digitale ynfrastruktuer, nutsfoarsjennings, sûnens, wenjen en leare/ûntwikkelje. Dy domeinen komme fierhinne oerien mei wat Frij Fryslân delsetten hat. Hoe grut sa’n regio wêze moat, hinget fan de situaasje ôf en kin organysk ûntwikkele wurde, mar tocht wurdt oan 50 by 50 of 60 by 60 kilometer. De skaal fan de eardere steaten (lykas Nederlân, Dútslân, België ensfh.) is dêr ek fierstente grut foar. 

Jild en iten

Per tema is nei de ynlieding fan Bob de Wit fierder praat. Ien fan de ‘domeinen’ is betelje/jild. Hiel nijsgjirrich is dat se yn it Westland al in wurkjend regiojild-systeem hawwe. It (ek fysike jild) hjit fan de ‘Watermunt’. Der binne al tsientallen bedriuwen dy’t meidogge en it wurdt alle wiken wer grutter. Mei de súksesfolle yntroduksje fan dit regiojild bliuwt it jild yn de regio, profitearret it MKB troch ekstra omset en funksjonearret it foar de konsumint as in VVV-bon dy’t jo ek kado jaan kinne. It funksjonearret ûnôfhinklik fan de banken mar is wol gewoan wetlik tastien. Der is hiel goed neitocht oer de opset, ûnder oare mei help fan draaiboeken fan de ‘Bristol Pound’. 

In oare tema wie iten. Omdat der dielnimmers út in hiel soad regio’s út Nederlân wienen die bliken dat der al tal fan inisjativen binne. Kearn is dat der wer in direkte ferbining komt tusken boer en konsumint, sadat de tuskenhannel en grutwinkelbedriuwen (de AH’s en Lidl’s) útskeakele wurde. Dat soarget foar de boer foar in hegere marzje en foar de konsumint foar in earlik produkt foar in lyts bytsje goedkeapere priis. Der waarden goede praktykfoarbylden útwiksele. Sa wurdt op dit stuit yn Sutfen in ûndersyk dien by boeren én by konsuminten nei belangstelling foar en draachflak foar direkte ôfname fan produkten en/of in abonnemintesysteem. Tema's dy’t fierder oan bod kommen binne wiene ûnder oare digitale ynfrastruktuer, wenjen, sûnens en koöperatyf/demokratysk ûndernimme.

In goed begjinpunt is it ûnderskied dat makke wurdt tusken positive en negative frijheid. Negative frijheid is koart te omskriuwen as ‘ frijheid fan eat of immen ’, dus frijheid fan bemuoienis of ynfloed fan bûtenôf. Positive frijheid is it by steat wêzen om jins eigen mooglikheden en frije wil ta útdrukking komme te litten en frij te wêzen fan ynterne beheiningen. Beide foarmen fan frijheid binne nedich yn eltse frije en beskaafde maatskippij.

Frijheid en ferantwurdlikheid

Mei frijheid komt eins al fuortendaliks ferantwurdlikheid om 'e hoeke sjen. Foaral de definysje fan positive frijheid ymplisearret dat ast by steat bist om dyn eigen frije wil en mooglikheden ta útdrukking komme te litten, dat mei ferantwurdlikheid mank giet. Mei oare wurden, om ferantwurdlikheid foar dyn eigen libben te nimmen.

Dêrneist is in minske yn it djipste in sosjaal wêzen. Wy binne boud om mei oare minsken gear te libjen. Frijheid kin dus nea ta in soarte fan hyperyndividualisme liede dêr 't immen yn docht wat him goed liket, likefolle de konsekwinsjes foar oaren. De saneamde  ‘Gouden Libbensregel’ of ‘Golden Rule’ komt yn alle kultueren fan ’e wrâld foar en is: behannelje oaren sa ast troch harren behannele wurde wolst.

De ferantwurdlikheid dy 't mei frijheid mank giet hat dus twa aspekten: oangeande dysels, troch de ferantwurdlikheid foar it lieden fan it eigen libben yn frijheid te nimmen, en oangeande dyn meiminske, troch dy ferantwurdlik te hâlden en oare minsken gjin skea te jaan.

In bytsje skiednis

It is goed om ek even nei de skiednis fan frijheid te sjen, sawol nei de etymology fan it wurd as nei de skiednis fan it begryp en hoe frij of ûnfrij minsken yn it ferline wiene.

Etymologysk hingje de wurden ‘frij’, ‘frije’, ‘freon ’ en  ‘frede’ mei-inoar gear. It grûnwurd is  ‘frij’, wêrfan ’t de oare wurden ôfliedingen binne. It wurd ‘frij’ betsjut oarspronklik safolle as ‘eigen, leave’, en waard brûkt om famylje en frije stamgenoaten oan te tsjutten. Dizze minsken wiene dus frij. ‘Frije’ betsjutte oarspronklik ‘inoar leafhawwe ’, en dat koe ek jins famyljelid wêze. Yn guon âldere Germaanske talen betsjut ‘freon’ eksplisyt ‘besibbe, famyljelid’. It wurd ‘frede’ by eintsjebeslút betsjutte oarspronklik ‘fredelichheid, rêst, freugde, wolwêzen’.

As wy sjogge as earste nei de skiednis fan frijheid as fenomeen, dan sjogge wy dat benammen yn primitive maatskippijen de measte minsken frij wiene. Wat yngewikkelder de gearlibbingsfoarm, wat flugger oft der ûnfrijheid ûntstie, itsij troch oarlochsfiering en geweld, as finzenen ta slaaf makke waarden, itsij troch skuldslavernij, as immen sadanich yn 'e skulden rekke wie dat er gjin oare kar hie as himsels en / of syn famylje te ferkeapjen. It earste optekene wurd foar frijheid, nammentlik yn 'e Sumeryske teksten, is amargi en betsjut letterlik ‘weromgean nei de mem’: dat is ommers wat in skuldslaaf mocht as er frijlitten wie.

Yn earder tiden, bygelyks yn de Europeeske midsiuwen, wiene stannen boppedat erflik: immen dy 't as bern fan in slaaf berne wie, wie sels ek slaaf. Itselde gou foar de stân fan hearrigen of liifeigenen, dy 't op it bûten fan in hear wurkje en wenje moasten.

De âlde siswize ‘Stadslucht maakt vrij ’ wie in skoft tige aktueel. As it ien nammentlik slagge om nei in stêd te flechtsjen en dêr in jier en ien dei te ferbliuwen, wie er neffens it gewoanterjocht frij.

Fryske Frijheid en Frije Friezen 

De Friezen namen yn de midsiuwen yn dat opsicht in útsûnderingsposysje yn. Hja hiene nammentlik yn steat west om it gesach fan de Karolingyske keningen en letter fan harren opfolgers, de keizers fan it Hillige Roomske Ryk, op ôfstân te hâlden. Yn de praktyk wiene se frij. Se hiene gjin lânshear - in greve - boppe har dy 't har rjochtstreeks bestjoerde. Se bestjoerden harsels troch middel fan in jierliks rûlearjend amt fan skout, letter grytman hjitten, bystien troch in kolleezje fan helprechters.   

It Fryske gebiet rûn oarspronklik fan it Zwin tusken Flaanderen en Seelân oant de Weser yn Dútslân. Yn de bloeitiid lykwols fan de saneamde Fryske Frijheid (Fryske autonomy) bestriek it de hjoeddeistige provinsjes Fryslân en Grinslân en Ostfriesland yn Dútslân. Dy gebieten bestiene út in oanienskeakeling fan lytsere autonome gebieten, dy 't soms ûnderling oerleine. Foar de hjoeddeistige provinsje Fryslân wiene dat de ûnderdielen Oostergo en Westergo, dy 't harren letter opsplitsten yn lytsere distrikten.

Yn al dizze gebieten waard it rjocht en it bestjoer regele op saneamde tinggearkomsten. It Germaanske wurd thing betsjut in gearkomste fan de frije mannen fan in gebiet op in fêste tiid. Yn guon Skandinavyske lannen is it wurd net ferâldere, mar wurdt it no brûkt om it parlemint oan te tsjutten, lykas it Deenske Folketing, dat dus letterlik ‘folksting(fergadering)’ betsjut.

De frije mannen (boeren mei eigen lân) en de ealju waarden tegearre Frije Friezen neamd. Hja hiene de plicht om op de tinggearkomste te ferskinen en it rjocht om dêr in saak yn te bringen. Der wie net of amper in sintrale oerheid dy 't aktyf efter misdieden oangie, dus hokker saken behannele waarden foar it gerjocht wie ôfhinklik fan wat der ynbrocht waard troch de Frije Friezen.

De Fryske Frijheid brocht de Friezen neist autonomy in soad wolfeart: de grûn wie fruchtber, der waard hannele oer de Noardsee en de Friezen hoegden har wolfeart net ôf te rimmen om de skatkiste fan in lânshear te foljen. Noch oant yn de tiid fan de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen wie Fryslân tige wolfarrend: yn dy lêste perioade it rykste gewest nei Hollân. Dat feroare mei de ienwurding fan Nederlân en de foarming fan it keninkryk: yn dy tiid waard Fryslân in marzjinaal gewest.

Frijheid anno 2021

Mei dizze eftergrûnkennis kinne wy sjen nei wat frijheid tsjintwurdich is en betsjut. De measte lannen hawwe de Universele Ferklearring fan ’e Rjochten fan ’e Minske ûndertekene, wat betsjut dat elkenien yn begjinsel frij berne wurdt en yn frijheid libje meie soe. Mar hoe frij binne wy werklik? 

Litte we begjinne mei positive frijheid. Binne wy by steat om ús eigen mooglikheden en frije wil ta útdrukking komme te litten en frij te wêzen fan ynterne beheiningen? Binne wy werklik al frij yn ús tinzen en ekspresje? 

Negative frijheid liket in betingst foar positive frijheid.  Pas as wy yn ús deistich libben gjin eksterne twang ûnderfine, kinne wy ús positive of inerlike frijheid ûntploaie. In oare, minder noflike wei is troch in krisis: as ús frijheid sadanich ûnder druk komt te stean dat wy beseffe dat wy gjin oare kar hawwe as de frijheid te pakken. Dit binne fûnemintele fragen, dy 't aktueler binne as ea.

Wat is frije enerzjy

Frije enerzjy hâldt – om koart te kriemen – yn dat apparaten in oer-rendemint hawwe, dat wol sizze dat der rest-enerzjy oer bliuwt. It wurdt ek wol de ‘co-efficiency of performance’ (COP) neamd. Stel jo stekke 10 ienheden yn in apparaat en der komt 1.000 út, dan is de COP 100. In soad foarmen fan frije enerzjy komme út de ‘eter’. Fan 0-puntsenerzjy is berekkene dat mei de enerzjy dy’t yn ien glês sit alle wetter út de oseanen ferdampt wurde kin. Der is sa yn potinsje mear as foldwaande enerzjy oanwêzich om foar miljoenen jierren skjinne enerzjy opwekke te kinnen. 

It idee foar ‘Free energy’ komt benammen by Nikola Tesla wei, dy’t om 1900 hinne libbe. In man dy’t iepen stie foar nije ûntjouwings  en útfiner wie fan wikselstream, de x-ray en op ôfstân bestjoerbere apparaten. Hy fûn ek ‘radiant energy’ út en boude de saneamde ‘Wardenclyffe Tower’, om triedleas ynformaasje te ferstjoeren oer de hiele wrâld. Spitigernôch hawwe syn finansier (JP Morgan) en de FBI alles wat Tesla die gigantysk tsjinwurke, om’t sy respektivelik belang hienen by betelle elektrisiteit en fan steatswege kontrôle útoefenen op Tesla. 

Foarbylden

Der binne foarbylden út de hiele wrâld fan frije enerzjy. Sa hat Daniel Dingel (yngenieur fan de Filipinen) in auto makke dy’t op drinkwetter ride koe. Mei technology koe hy de frekwinsje fan in wettermolekuul sa behannelje dat it wetterstof waard. It is nea yn massa-produksje brocht.  Paramahamsa Tewari út Yndia wist in masine te meitsjen dy’t 24 oeren per dei draaie koe mei in COP fan 2,6. Ek dy útfining is noch net op grutte skaal trochbrutsen. Mar sa binne der ek oare foarmen fan frije enerzjy: magneetmotoaren, plasma, wettertechnologieën, eter-generatoaren, waamtepompen, kearnfusy en swiertekrêft-motoaren.

Blokkades

Oerheden, banken en multynationals blokkearje de opkomst fan skjinne, frije enerzjy. Patinten wurde konfiskearre en guon minsken binne omlein. Dêrom sykje útfiners oare wegen as de universiteiten en mooglikheden om oan jild te kommen. Dêrneist is der ek skamte, eangst en kompetysje. Neffens Van Asdonk en Boom ‘gean wy as minskdom destruktyf mei ússels om’. ‘It wurdt dêrom tiid foar wittenskip út it hert wei‘, ornearje de beide mannen… 

Takomst

Der binne op dit stuit in pear bedriuwen dy’t wrâldwiid grutte mooglikheden hawwe. Bygelyks Infinity SAV út Súd-Korea dy’t magnetyske generatoren bout. Mar ek de Kinetic Power Plant (KPP) fan ‘Zilverstroom’, dy’t 365 dagen per jier en 24 oeren per dei skjinne, goedkeape enerzjy leveret. Dy lêste opsje (KPP) kin bygelyks foar €800.000 (eks BTW) in doarp fan 500 ywenners fan elektrisiteit foarsjen. Dat soe bygelyks ek in hiel goed alternatyf wêze foar doarpen yn Grinslân, dy’t troch de gaswinning no wer hielendal opnij opboud wurde moatte… As enerzjy sa goed as neat mear kostje soe en skjin is, binne de mooglikheden fan ferfier ûneindich, kinne huzen folle goedkeaper boud wurde, kin folle mear ôffal recycled wurde en de lânbou ek folle miljeufreonliker wurde. Produksje kin lokaal en der ûntstiet in bettere balâns tusken wurk en frije tiid.  

Fansels is der stúdzje dien nei dy befolkingsgroepen. Wat dogge dizze minsken oars as oare minsken op de wrâld en wat kinne wy dêr fan leare? De formule is gear te fetsjen yn in oantal prinsipes (sjoch it listke oan ‘e ein fan dit artikel). It komt del op: regelmjittich mar net yntinsyf bewege, goed en mei mate ite en drinke, en de goede ferbannen ûnderhâlde mei famylje en freonen.

Kin Fryslân in bloeizone wurde?

Sjoen it feit dat ûndersyk útwiisd hat dat de Friezen it lokkichst binne yn Nederlân, hat de koalysje fan deputearre steaten de begripen ‘lok’ en ‘brede wolfeart’ as kearn nommen fan it nije bestjoersakkoart foar de perioade 2019-2023.

It is net gek dat it begryp blue zone ek adresseard wurdt:

“[...] Hoewel Friezen de  leefbaarheid van hun omgeving hoog waarderen zijn er knelpunten. Veel kinderen doen niet aan sport. De helft van de volwassenen is te zwaar. Eveneens de helft heeft  chronische aandoeningen en de vraag naar huisartsenzorg is de afgelopen jaren met ruim 20% gestegen. Ten slotte bestaat op het platteland ontevredenheid over de kwaliteit van sociale contacten. Wij willen met Fryslân de mogelijkheden verkennen of elementen uit de ‘Blue zone’ aanpak passen bij Fryslân en kunnen helpen om de genoemde knelpunten te verminderen. [...] Onze rol daarbij zien we als partijen bij elkaar brengen en verbinden of een campagne meefinancieren.”

Mei oare wurden: alhoewol’t de Friezen lokkich binne en harren omjouwing posityf wurdearje binne der frijwat problemen mei de individuele sûnens fan de Friezen. Se hawwe lykas de ynwenners fan Nederlân en fan in soad Westerske lannen lêst fan gronyske krupsjes en wolfeartssykten.

Ien fan de meast oansprekkende inisjativen is nommen troch húsdokter Jon Brouwers fan Bakkefean. Sy wie op ‘e hichte fan it fenomeen Blue Zone en besocht dat fjouwer jier lyn yn ‘e praktyk te bringen yn har wenplak Bakkefean. Se begûn mei minsken bewust te meitsjen fan de problematyk: dat harren libbensstyl effekt hie op harren wolwêzen en sûnens.

Troch in gelokkich tafal en bondeling fan krêften ûntstiene yn Bakkefean allerhanne inisjativen - mei elkoar kuierje, iten siede, in tún ûnderhâlde - dy’t allegear oanslueten op de blue zone filosofy. (Sjoch de link nei de dokumintêre fan Omrop Fryslan DOK). De earste risseltaten yn Bakkefean sjogge der dan ek goed út. Minsken fiele harren better. Brouwers sjocht dat se minder minsken mei klachten yn de praktyk krijt. Ek wurde minsken op spesjale dagen metten en woegen, en dêrút docht bliken dat de algehiele sûnens foarút giet. In pear minsken binne fan harren diabetes ôfkommen troch better te iten en gewicht te ferliezen.

Bloeizone Fryslân

De  provinsje Fryslân hat mei it each op it bestjoersakkoart yn gearwurking mei it ‘Healthy Ageing Network Northern Netherlands’ prikken yn it wurk steld om de blue zone oanpak út te wurkjen foar Fryslân. Dêr kaam de term en oanpak Bloeizone út. De seis prinsipes dy’t hjiroan keppele binne lykje bot op dy fan de Blue Zones: aktyf boargerskip, sûne omjouwing, aktyf ûntspanne, sûne mobiliteit, sûn wenjen en sûn iten.

Fia de paraplu fan it platform ‘Doe je mee’ fan de soarchfersekeraar De Friesland binne der no fiif plakken dy’t wurkje oan in bloeizone: neist Bakkefean binne dat Ljouwert, Heeg, Eastermar en Sint Nyk.

Om koart te kriemen bart der dus al wol it ien en oar yn Fryslân om hieltyd mear blue zones of Bloeizones ta stân te bringen. Mar dat kin folle mear wurde. It goed foar josels soargjen en it sykjen fan de ferbining mei de oare minsken om jo hinne slút perfekt oan by de fyzje fan Frij Fryslân.

De Formule fan de blue zones

1. Move Naturally - Natuerlik bewege, de hiele dei troch (kuierje, wurkje yn de tún)

2. Purpose - In doel yn it libben

3. Down Shift - Manieren om te bekommen fan stress

4. 80% Rule - Per miel ite oant datst 80% fol bist

5. Plant Slant - In plantaardich dieet

6. Wine @ 5 - In slokje op syn tiid

7. Belong - By in religieuze of spirituele mienskip hearre

8. Loved Ones First - Famylje op 1

9. Right Tribe - it goede sosjale netwurk

'Wy binne no werklik op it punt fan opskaling,’ seit Siebers. ‘Nei it begjinnen mei in lytse testopstelling by Wetsus yn Ljouwert en in lyts testsintrum yn Harns by Frisia Zout, hawwe wy no in echte praktyk situaasje tusken de Waadsee en Iselmar. Nei in protte jierren testen, sawol yn it laboratoarium as yn 'e praktyk, steane wy ​​no oan' e foarjûn fan 'e bou fan in grutte ynstallaasje, dy't ek boud wurde kin op Breezanddijk'.

Oanrin

‘Wy hawwe jierren teste om op dit punt fan opskaling te kommen. Sa moast bygelyks sekuer ûndersocht wurde hoe’t fersteuringen foar it ekosysteem en organismen yn de Iselmar en de Waadsee foarkommen wurde koene. In rige fan filtraasjetechniken waard ynrjochte om it systeem goed funksjonearje te litten. Earst wurde grouwe roasters brûkt om hout, netten en algen tsjin te hâlden. Marferjit ek net de maatregels yn 'e ynstallaasje om slib foar te kommen (fan klaaidieltsjes út' e Waadsee). It tempo fan wetteropname is ek wichtich, om't jo oars jonge fisk oanlûke sille. Der moat sa min mooglik fersmoarging wêze op 'e membranen, sadat de opbringsten optimalisearre wurde kinne. Der hat in protte oerlis west mei ynstânsjes lykas Rykswettersteat en oare oerheden. Dêrfoar binne alderhanne ûndersiken útfierd nei miljeu-effekten troch bygelyks Deltares en Wageningen Marine Research. Dat hat ús, mar ek oerheden, it fertrouwen jûn dat de technology feilich is mei te ferwaarleazjen effekten op natuer, it miljeu en it omlizzende gebiet ', seit Siebers.

Wat technology oanbelanget, is de effisjinsje yn 'e rin fan' e tiid signifikant tanommen. De membranen wurkje better en dêrtroch wurdt der mear enerzjy wûn en is it ek mooglik om grutter en dus goedkeaper te wurkjen. Yn it ferline is op basis fan modellen berekkene dat teoretysk, mei 200m3 wetter per sekonde streamend fan 'e Iselmar nei de Waadsee, elektrisiteit opwekt wurde koe foar 500.000 húshâldens. Dat is no oanpast, om't op basis fan ûndersyk fan NIOZ, Deltares en ûnderfining berekkene is dat maksimaal 100 m3 per sekonde in ferantwurdlike limyt is foar it Waadsysteem. De hoemannichte te ferwurkjen wetter en it sâltgehalte bepale watfoar elektrisiteitsproduksje mooglik is.

Takomst

In kaart op 'e REDstack-webside (www.redstack.nl) en de byhearrende tekst litte sjen dat Blue energy kânsen biedt yn alle dielen fan' e wrâld. Sels safolle dat mei dizze foarm fan enerzjyopwekking op dit momint de hiele wrâld teoretysk foarsjoen wurde kin fan enerzjy. It giet om hûnderttûzenen MW. Dat is oeral mooglik dêr't rivieren yn 'e see rinne. REDstack hat no in protte kontakten oer de hiele wrâld en past har organisaasje dêr op oan. Ferskate projekten binne no oan 'e gong, ek yn Europeeske kontekst.

Neist Blue Energy is troch kennis en technology-ûntwikkeling no ek in susterbedriuw fan REDstack ûntstien: Pure Water Group. Dat bedriuw is aktyf yn kennis oer it ûntsâltsjen fan drinkwetter. Dêr is ek in protte potinsje, om't der in wrâldwiid ferlet fan drinkwetter is.

Der binne no petearen geande om de opskaling fan' e hjoeddeistige ynstallaasje te finansieren as in earste stap nei in grutte Blue Energy–sintrale op 'e Ofslútdyk. Dêrby wurdt ek eksplisyt sjoen nei de provinsje Fryslân.  Neffens Siebers is 'Fryslân by útstek in wetterprovinsje en komt in grut part fan it personiel hjir ek wei. Mei in stabile enerzjyfoarsjenning soe Blue Energy ek in treflike oanfolling wêze kinne foar de enerzjymiks en de Regionale Enerzjystrategy fan Fryslân. As it jild der is, kinne wy ​​moarn begjinne’. Mar ek yn it súdwesten fan Nederlân kin dizze technology sawat 1000MW skjinne enerzjy leverje.

It is nijsgjirrich dat REDstack fan doel is 'alderleafst yn Fryslân' in 'stackfabryk' te bouwen (stacks omfiemje de platen dêr't it wetter by del laat wurdt), wat op syn bar in protte wurkgelegenheid opsmite kin. Siebers: 'Op dizze wize kin ús regio yn' e takomst fan grutte betsjutting wurde foar de hiele wrâld yn 'e oergong nei echte skjinne enerzjy. Sûnder gemikaliën te brûken en de natuer, it miljeu of it lânskip skea te dwaan'.

Ús Iten

Ús Iten is “de eerste voedselcoöperatie van Fryslân: [...] een coöperatieve vereniging van consumenten met als doel om op duurzame wijze voedsel te kopen.”

It prinsipe wurket lykas folget. Foar 30 euro kinst lid wurde. Dat jild is bedoeld om de administraasjekosten en de kosten fan ‘e koöperaasje te dekken. It lidmaatskip iepenet  de mooglikheid om yn te keapjen by de biologyske gruthannels Udea en De Nieuwe Band, krekt lykas by in grut tal lokale boeren.

Dêrneist leverest as lid in pear oeren wurk. Yn de measte gefallen setst as “merkmaster” spullen klear op sneontemoarn op it fêste ophelpunt yn Sibrandabuorren.

As koöperaasje mei leden ken Ús Iten in bestjoer en ferskate wurkgroepen, dy’t harren ynspanne foar beskate aspekten, lykas kontakten mei produsinten, IT en in putsjesploech. Yn in besletten platfoarmdiel (Mienskip neamd) kinne leden mei elkoar oerlizze en bygelyks oankeapen ôfstimme.  

Ús Hôf

Ús Iten is ûntstien út Ús Hôf  yn Sibrandabuorren. Dat geastesbern fan Michel Pauluis en Bregje Hamelynck is in permakultuer-túnderij en selsplôktún dêr’t minsken lid fan wurde kinne en op grûn fan dat lidmaatskip wykliks de grienten dy’t hja nedich binne sels rispje kinne.  

De Streekboer

Teffens is Ús Hôf in gearwurking oangongen mei it ôfhelpunt fan De Streekboer yn Snits. Mei De Streekboer binne mear as 60 boeren / produsinten út Fryslân en Grinslân ferbûn. Fia de webside kinne konsuminten in kar meitsje út de ferskate produkten dy’t oanbean wurde en dy op tongersdei en freed ôfhelje by ien fan de mear as 30 ôfhelpunten yn Fryslân en Grinslân.

Findfarm

In oar resint inisjatyf om boeren en konsuminten mei elkoar yn kontakt te bringen is Findfarm, in lanlik platfoarm dêr’t yntusken al mear as 950 boeren(winkels) by oansletten binne. Der binne sawat 90 boeren yn Fryslân oanmelden.

Findfarm wurket neffens in hiele simpele formule: alle boeren(en winkels) kinne harren fergees oanmelde. Der is net selektearre op biologyske organisaasjes of oarsom. By de beskriuwing fan de yndividuele boer(-ewinkel) kin de besiker lêze om watfoar soart bedriuw it giet. In simpele en pragmatyske formule dus.

Fyzje op minsk, bern en maatskippij

Oan de nammen fan ‘e trije scholen wurdt fuortendaliks dúdlik dat allinnich it 'wize' diel fan 'e 'ûnderwiis' komponint wurdearre wurdt. In oare oerienkomst is dat alle trije basearre binne op de natuerlike learkapasiteit fan 'e minske. De bern krije de romte om yn har eigen tempo har eigen gong te gean en mei elkoar en fan elkoar te learen.

De natuer en de direkte omjouwing wurde sjoen en brûkt as leslokalen. Dêrneist is der in yntegrearre learprogramma. Ien skoalle stelt eksplisyt dat gym net apart oanbean wurdt, mar yntegrearre is yn 'e oare klassen. De skoallen binne fierder  lytsskalich, sadat der genôch yndividuele oandacht is foar de bern.

De trije skoallen binne ek bewust fan elkoars inisjativen en wurkje dêr’t dat mooglik is gear.

Steatsfrij

Libbenewiis, Natuurlijk Wijs en Wadwijs binne alle trije saneamde “B3” of steatsfrije skoallen (yn oprjochting). De term B3 ferwiist nei in “school in de zin van artikel 1, onderdeel b, onder 3 van de Leerplichtwet 1969” oftewol “niet bekostigd primair onderwijs”.

De skoallen rêde har finansjeel dus folslein en folje it ûnderwiisoanbod nei eigen ynsjoch yn. Dêrmei binne se noch net yn syn hiele hear en fear frijsteld fan oerheidsbemuoienis, want de ûnderwiisynspeksje sjocht op de skoallen ta en bringt rapport út. Der wurdt kontrolearre oft it bern op dy skoalle wol foldwaan kin oan de wetlike learplicht dy’t alle minderjierrige bern hawwe. De eaksen binne ûnder oare dat it “onderwijs zodanig ingericht [is] dat leerlingen een ononderbroken ontwikkelproces kunnen doorlopen en is afgestemd op de voortgang in hun ontwikkeling”. Ek moat der in program oanbean wurde dat de bern yn acht jier trochrinne kinne en dat harren foldwaande tariedt op it middelber ûnderwiis.  

Dizze spesjale status bringt de nedige útdagings mei him mei. Steatsfrije skoallen binne ôfhinklik fan it skoallejild dat de âlden ynbringe. Fierder wurdt om ferskate redenen op de ynset fan de âlden rekkene: út praktysk eachpunt, mar ek om de kennis en feardichheden fan ‘e âlden brûke te kinnen yn ‘e lessen.

Crowdfunding

De skoallen binne noch yn oprjochting en kinne alle help brûke om harren dreamen te wier te meitsjen. Bring dus gerêst ris in besite oan harren websiden en draach as dat mooglik is by oan harren crowdfunding.